Xorazm – ming qal'adan iborat mamlakat

Xorazm – ming qal'adan iborat mamlakat

Qizilqum cho‘lining cheksiz qumlari orasida ko‘plab sir va sirlarga to‘la Xorazm vohasi yoyilgan. Arablar istilosi davri manbalarida Xorazm "Ming qal'a o‘lkasi" deb ataladi. Bu hududda arxeologlar bir vaqtlar qudratli qal'alar va qirollik saroylari bo‘lgan ko‘plab qadimiy aholi punktlarini topdilar. Suvsiz dashtlarning bepoyon kengliklarida yuzlab qal'alar qad ko‘tarib, ulkan butlar singari Qadimgi Xorazm sirlarini saqlaydi. Bugungi kunda ham vayronalarning ulug‘vorligi va ko‘lami o‘zining ulug‘vorligi va qudrati bilan hayratda qoldiradi.

Xorazm haqida birinchi eslatma (tarjimada "Quyosh mamlakati" degan ma'noni anglatadi) Doro I ning Behistun yozuvida uchraydi. Zardushtiylarning muqaddas kitobi "Avesto"da Xorazm xudojo‘ylar tomonidan yaratilgan birinchi va eng yaxshi davlatlardan biri ekanligi aytiladi oliy xudo Axuramazda. Aynan shu yerda xorazmliklarning ahamiyati jihatidan Misr va Bobil bilan qiyoslanadigan va o‘zidan bebaho meros qoldirgan noyob madaniyati dunyoga keldi.

Xorazm ko‘plab davlatlarning e'tibori va qiziqishini tortdi. Bu boy mamlakatni zabt etish uchun Ahamoniylar shohlari ham, Iskandar Zulqarnayn ham harbiy yurishlarini amalga oshirdi.

20-asrning 30-yillarigacha, ya'ni qazishmalar boshlanganda, S.P. Tolstov, bu qadimiy mamlakat haqida juda kam narsa ma'lum edi. Ammo qazishmalar natijalari barcha kutilganidan ham oshib ketdi.

Xorazmda olib borilgan tadqiqotlar, shuningdek, mavjud yozma manbalarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bu hududda shaharlar deb ataladigan 64 ta arxeologik yodgorlik mavjud. Bugungi kunda ular asosan vayronaga aylangan.

* * *

To‘prak qal'a

Top‘rak-qal'a ("Yer qal'asi" deb tarjima qilingan) Sulton Uvays tog‘ tizmasidan bir necha kilometr janubda, Nukus-To‘rtko‘l avtomobil yo‘liga yaqin joyda joylashgan. Bu atrofdagi qishloq xo‘jaligi erlaridan 20 metr balandlikda joylashgan ulkan xaroba. Qadimiy kanal tizimi bu yerga Oxus daryosining bugungi kunda qurib qolgan tarmog‘idan suv olib kelgan.

Ishonish qiyin, ammo To‘prak-qal'aning ko‘plab binolari qurilish materiallarining sifatsizligiga qaramay, bugungi kungacha saqlanib qolgan. Quruvchilar katta xom g‘isht, gil, mayda toshlar va daryo qumidan foydalanganlar. Ularning mehnati natijasida aholi barcha noqulay ob-havo sharoitlariga bardosh bera oladigan issiq va quruq uylarga ega bo‘ldi.

Qal'a Xorazm podsholarining qarorgohi bo‘lib xizmat qilgan. U shimoldan janubga cho‘zilgan to‘rtburchak shaklida qurilgan va o‘lchamlari 500x350 metr edi. Devorlarning balandligi 14 metrga etgan. Inshoot kamonchilar uchun galereyalari bo‘lgan to‘g‘ri devorlardan, qanotlari bo‘ylab teng oraliqda joylashgan to‘g‘ri burchakli minoralardan va shimoli-sharqiy burchakdagi kattaroq minoradan iborat edi. Devorlarning ichida ikki qavatli mudofaa galereyalari bor edi. Pastki galereya askarlarning yashirin harakati va dam olishi uchun xizmat qilgan, yuqori qismi esa jangovar edi. Qo‘shimcha to‘siq sifatida shaharni har tomondan o'rab turgan va devorlardan 15 metr masofada joylashgan qal'a devorlari oldida xandaq qurilgan. Uning kengligi 16 metr va chuqurligi 3 metr edi. Qal'aga yagona kirish eshigi janubiy devorning o‘rtasida qurilgan.

Kengligi taxminan 9 metr bo‘lgan markaziy ko‘cha shaharning butun uzun o‘qi bo‘ylab o‘tgan, yon ko‘chalar va yo‘laklar esa asosiy ko‘chaning ikki tomonida turar-joy massivlarini tashkil qilgan. Ularning ba'zilari ustaxonalar va ishlab chiqarish maydonlari sifatida ishlatilgan. Bir joy ma'bad majmuasi uchun ajratilgan bo‘lib, bino ichidagi va uning atrofidagi kul miqdoriga ko‘ra, bu olov ma'badi edi.

Aholisi taxminan 2 500 kattalar edi. Bundan tashqari, ularning aksariyati saroylarni qo‘riqlash va saqlashda ishlagan.

Saroyning ko‘p xonalari devor rasmlari va loydan yasalgan haykallar bilan bezatilgan. Ulkan markaziy old zal – 280 kv.m maydonga ega "Qirollar zali" o‘zining bezaklari bilan alohida ajralib turardi. Yorqin bo‘yalgan devorlar bo‘ylab Xorazm hukmdorlarining har biri tabiiy o‘lchamidan ikki baravar katta bo‘lgan 23 ta loydan yasalgan haykalchalar turardi. Afsuski, bu haykallar faqat parcha-parcha holda saqlanib qolgan. Bu haykallarning aynan podshohlar timsoli ekanligi tangalardagi tasvirlardan ma'lum bo‘lgan ikkita haykaltarosh toj topilmalaridan dalolat beradi.

"Qora tanli jangchilar zali" ning bezaklari ham qiziqarli va boy edi. Taxminan 60 kvadrat metrlik bu keng xona ham loydan yasalgan haykallar bilan bezatilgan. Joylashtirish va tartibga solish saroy uchun odatiy turar-joy binolarining tartibi va tartibini butunlay takrorladi. Devorlar bo‘yidagi bo‘shliqlarda shohlarning loydan yasalgan yirik haykallari va ular orasidagi bo‘shliqlarda maxsus stendlarda qo‘llarida qurol-yarog‘ bilan jangchilarning siymolari bor edi.

Saroyning yana bir old xonasi arxeologlar tomonidan "Raqs maskalari zali" deb nomlangan. Ushbu zalning bezaklari nafaqat qadimgi dunyoda mashhur bo‘lgan qadimgi yunon sharob va o‘yin-kulgi xudosi Dionisga sig‘inishga bag'ishlangan edi. Zal devorlarini bezab turgan barelyeflarda Bakx raqslari tasvirlangan.

Kichikroq xonalar – ehtimol turar-joy – ko‘p rangli devor rasmlari bilan bezatilgan.

To‘prak-qal'a nafaqat o‘zining g‘aroyib me'morchiligi, balki qadimiy Xorazm yozuvining noyob topilmalari bilan ham mashhur. Qora siyoh bilan yog‘och lavhalar va charm varaqlarga yozilgan jami 116 ta hujjat topildi. Topilgan uchta hujjatda 207, 231 va 232-sonlarga to‘g‘ri keladigan aniq sanalar bor edi.

Afsuski, To‘prak-Qal'aning aksariyat moddiy topilmalari bizning davrimizga qadar saqlanib qolmagan. Qazilgan eng qimmatli topilmalarning ko‘pchiligi – haykallar va freskalar yomg‘ir va haroratning o‘zgarishi natijasida qattiq shikastlangan, chunki ularning aksariyati ulug‘vor inshootlarning o‘zlari kabi bir xil materialdan – oddiy loydan qilingan.

Misr piramidalari va Bobil saroylaridan farqli o‘laroq, qadimgi Xorazm qal'alari toshdan foydalanmasdan qurilgan, chunki uning atrofida ohaktosh va granit bo‘lmagan, to‘qay chakalaklarining yog‘ochlari yog‘och va taxta ishlab chiqarish uchun mos emas edi. Ammo xorazmliklar, aftidan, loydan va loydan juda bardoshli inshootlar qurishga imkon beradigan noyob qurilish sirlariga ega edilar.

Qizil qal'a

To‘prak-qal'adan 1 500 kilometr g‘arbda Qizil-qal'a deb nomlangan yana bir qiziqarli qal'a bor. Uning nomi qal'aning qizg‘ish tusga ega ekanligi bilan izohlanadi, bu ayniqsa quyosh chiqishi va botishi paytida seziladi. Qal'a mudofaa sifatida qurilgan bo‘lib, qadimgi To‘prak-qal'a shahrining istehkom tizimiga kirgan.

Hozirgacha ushbu qal'adan qanday maqsadlarda foydalanish mumkinligi haqida bahslar mavjud. Ba'zi olimlar u qo‘shinlar uchun garnizon kazarmasi sifatida foydalanilgan, deb hisoblasa, boshqalari esa bu ilk o‘rta asr Xorazmga xos bo‘lgan ko‘plab mustahkamlangan qasrlardan birining dastlabki namunasi, deb hisoblaydi.

Qizil-qal'a To‘prak-qal'a bilan bir vaqtda (taxminan eramizning 1-2-asrlarida) qurilgan va afsonaga ko‘ra, u bilan yer osti tunneli bilan bog‘langan. Dushmanlar bostirib kelgan taqdirda, hukmdorlar qal'ani er osti yo‘li orqali tark etishlari mumkin edi. Biroq, To‘prak-qal'a bilan yer osti aloqasi bormi, degan savol haligacha tekshirilmagan.

Qal'a baland platformada, Tog‘ tog‘larining Sulton Uvaysning janubiy tomonida qurilgan. U 65x63 metr o‘lchamdagi deyarli kvadrat shaklga ega. Devorlarning balandligi 16 metrga etadi va burchaklar to‘rtta asosiy nuqtaga yo‘naltirilgan. Shimoli-g‘arbiy va janubi-g‘arbiy devorlarining markazida to‘g‘ri burchakli ikkita chiqib turuvchi minora joylashgan. Ular bir nechta kichik xonalarni o‘z ichiga olgan. Devorlarning uch tomonida askarlarning harakatlanishi uchun xizmat qiladigan keng ikki metrli yo‘lak bor edi. Qal'aga kirish devorning janubi-sharqiy tomonidan qal'a darvozasiga olib boruvchi maxsus rampa orqali olib borilgan. Bu qal'aning eng himoyalangan qismi edi.

Qal'aning ichki qismi yaxshi saqlanib qolgan va bu erga kelgan mehmonlar darhol ikkinchi qavatda o‘zlarini topadilar. Pastki xonalarni loy g‘ishtlari eroziyalangan joylarda ko‘rish mumkin. Qiziquvchan mahalliy aholi ko‘pincha oltin topib olishlariga ishongan holda bu er osti xonalariga sudralib kirishdi, lekin ko‘pincha ular bu erda jazirama quyoshdan yashirinishni yaxshi ko‘radigan ilonlarga duch kelishdi. Bu bu xonalarda katta oltin uyumlari yashiringanligi haqidagi afsonani keltirib chiqardi, lekin ularni hech kim ololmaydi, chunki oltinni ulkan ilon yoki jin qo‘riqlaydi.

Qal'aning turli qismlarida vayronagarchilik qatlamida olib borilgan qazish ishlari davomida o‘simlik uchastkalari bo‘lgan devor rasmlari qoldiqlari ham topilgan. Tasvirlar to‘q qizil, ko‘k, sariq bo‘yoqlarda ishlangan va kontur bo‘ylab qora chiziq bilan chizilgan.

Katta yong‘in bilan bog‘liq falokatdan keyin qal'adagi hayot to‘xtadi. Bu voqea mo‘g‘ullar istilosi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Ayaz qal'a

Xorazmning eng ta'sirchan qal'alaridan biri Ayaz qal'adir. Darhaqiqat, u Sulton Uvays tog‘ tizmasining sharqiy tomonidagi baland tepalik atrofida to‘plangan uchta qal'adan iborat.

Ayaz qal'a I

Qal'a tepalikning tepasida joylashgan bo‘lib, Qizilqum cho‘li chetidagi mustahkam qo‘rg‘onlardan biridir. U shimolda Sirdaryo deltasida yashagan ko‘chmanchilar va skiflarning bosqinlaridan himoyalangan. Qal'aning tepasidan g‘arbga cho‘zilgan atrofning hayratlanarli manzarasi bor, u erda siz chegara mudofaasi zanjirining boshqa bo‘g‘inlarini – Mali qal'asi va Katta Qirk-Qiz qal'ani ko‘rishingiz mumkin.

Qal'a 2,7 gektar maydonni egallaydi va to‘rtburchak shaklga ega. Devorlari 10 metr balandlikda yaxshi saqlanib qolgan. Hozirgacha devorlarda bir-biridan teng masofada joylashgan minoralar, kamonchilar uchun ikki qavatli galereyalar va bo‘shliqlar aniq ko‘rinadi. Shuningdek, quyi galereyalarning kamarli gumbazlari bugungi kungacha saqlanib qolgan va tashrif buyuruvchilar bu gumbazlar ichida yurishlari mumkin. Maqbaralar qurilishi miloddan avvalgi 4-asrda, yarusli to‘siq qurilgan paytda boshlangan. Keyinchalik, miloddan avvalgi III asrda bundan tashqari, dumaloq minoralar qurilgan. Xorazm chegara qal'alari uchun murakkab darvoza tizimi xos edi. Taxminan eramizdan avvalgi 1-asrgacha qal'adan foydalanishda davom etgan, ammo u erta o‘rta asrlargacha mahalliy aholi uchun boshpana bo‘lib xizmat qilgan bo‘lishi mumkin, deb ishoniladi.

Bu qal'a bilan bog‘liq bir afsona bor. Qadimda Xorazm podshosi o‘z davlatining shimoliy chegaralarini cho‘l ko‘chmanchilarining bosqinlaridan himoya qilish uchun qal'a qurishni buyurgan. Kim shunday qal'a qura olsa, go‘zal qizini xotiniga olishini e'lon qildi. Xorazm chegarasida yashovchi Ayaz ismli cho‘pon qal'a qurishga kirishadi, lekin keyin shoh va'dasidan chiqib, qizini boshqa odamga turmushga berganidan xabar topadi. Buni eshitgan cho‘pon qal'a qurilishini darhol to‘xtatdi. Qizig‘i shundaki, arxeologik tadqiqotlar qal'aning aslida qurilishi tugallanmaganligini ko‘rsatdi.

Ayaz qal'a II

Qal'a g‘arbiy tarafdagi tekislikdagi ochiq aholi punktiga tik o‘tish yo‘li bilan bog‘langan kichik, deyarli oval shaklidagi inshootdir. Bu erga janubi-g‘arbiy tomondagi darvoza orqali yoki tik o‘tish joyiga chiqish yoki shimol tarafdagi devorlarni aylanib o‘tadigan yo‘l bo‘ylab kirishingiz mumkin. Qal'a o‘rta asrlarga tegishli. U Afrigidlar davrida (taxminan milodiy 7-asr oxiri – 8-asr boshlarida) barpo etilgan bo‘lishi mumkin.Devorlari siqilgan loy g‘ishtdan qurilgan va loy va shag‘al aralashmasi asosida qurilgan, yuqori qismi esa devorlarning bir qismi bo‘shliqlar bilan jangovar bilan himoyalangan. Ichki tuzilish yaxshi saqlanib qolgan. Pastga tushadigan rampa bir vaqtlar qal'a darvozalarini tepalik etagidagi katta hashamatli saroyga kirish eshigi bilan bog‘lagan. Bu saroy butun O‘rta Osiyodagi o‘rta asrlarning eng go‘zal binosi sifatida ta'riflangan.

Ayaz qal'a III

Qal'a birinchi qal'a ostidagi ochiq tekislikda joylashgan parallelogramm shaklidagi mustahkamlangan inshoot edi. Uning butun perimetri bo‘ylab to‘rtburchaklar minoralar bilan himoyalangan qo'sh devor va g‘arbiy devorning o‘rta qismida murakkab darvoza bor edi. Qal'a taxminan 5 gektar maydonni egallagan. Tashqi devorlari eramizning 1-2-asrlarida qurilgan bo‘lsa, qal'aning shimoliy-sharqiy burchagidagi monumental bino bundan ham avvalroq – taxminan miloddan avvalgi 5-4-asrlarda qurilgan bo‘lishi mumkin.

Qal'a devorlari atrofida turar-joy binolari, qishloq xo‘jaligi erlari, devorlari va uzumzorlari bo‘lgan ko‘plab qishloq xo‘jaliklarining qoldiqlari topilgan.

Ayaz-qal'a III hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Mo‘g‘ullar istilosi paytida vayron qilingan.

Chalpiq qal'a

Chalpiq qal'a (Chilpiq, Shilpik, turkiydan – "Sukunat minorasi") qal'asi Nukusdan 43 kilometr janubda To‘rtko‘lga olib boruvchi shosse yaqinida joylashgan. Qal'a yo‘ldan juda yaxshi ko‘rinadi.

Chalpiq qal'a – balandligi 35 metr bo‘lgan alohida tabiiy konussimon tepalikning tepasida joylashgan baland taxta devorlarli bino. Binoning yoshi arxeologlar tomonidan miloddan avvalgi 1-asr oxiri – milodiy 1-asr boshlari deb aniqlangan. Biroq bu yerlarga arablar kelganidan keyin 7-8-asrlarda, so‘ngra yana 9-10-asrlarda qadimgi Xorazm gullab-yashnashi davrida tuzilmani qayta qurish ishlari qayd etilgan. O‘sha davrda Xorazmning boshqa ko‘plab qal'alari qatori Chalpiq qal'a qal'asi ham qo‘riqchi va signal minorasi sifatida foydalanilgan.

Qal'a devorlari diametri 65 metr bo‘lgan, shimoli-g‘arbiy tomondan kirish eshigi bilan bir oz notekis doira hosil qiladi. Bir marta tepalikning eng tik qismi bo‘ylab kirish joyiga olib boradigan 72 zinapoyali 20 metrli zinapoya bor edi. Inshoot poydevoridan daryo tomon pastga tushadigan o‘tish joyi bor. Ba'zi joylarda balandligi 15 metrgacha bo‘lgan gil devorlar saqlanib qolgan. Ularning qalinligi tagida 5 metrdan, tepada esa 2-3 metrdan oshadi. Qal'aning butun ichki qismi tekis loy platformadan iborat.

Tog‘ yonbag‘irlarida loydan yasalgan ossuariylarning ko‘plab bo‘laklari topilgan (lot. ossuarium os "suyak" dan, ossis – quti, skeletlangan qoldiqlarni saqlash uchun idish), bu qal'a dastlab Daxma (Daxma, pers. – Sukunat minorasi) kabi diniy manzil bo‘lgan degan xulosaga kelishga imkon berdi, zardushtiylik marosimlarida qo‘llanilgan. Ularning so‘zlariga ko‘ra, o‘lganlarning jasadlari qushlar tomonidan yeyish uchun ochiq bo‘lgan. Suyaklar go‘shtdan tozalangandan so‘ng, marhumning oilasi ularni yig‘ib, dafn qilish uchun loy yoki tosh idishlarga joylashtirdi. Qal'ani o‘rab turgan adirlar qabrlarga to‘la. Bunday qabriston namunalarini Nukus va Toshkent shaharlari tarixiy muzeylarida ko‘rish mumkin.

Qal'a sayyohlar orasida juda mashhur, chunki uning balandligidan Amudaryoning ajoyib manzarasi ochiladi.

Janbos qal'a

Janbos qal'a (turkiy – "Qiyam qal'a" dan) Qoraqalpog‘istonning Elikqal'a viloyatida, Ko‘kcha qishlog‘idan 4 kilometr uzoqlikda joylashgan.

Janbos qal'a – Qadimgi Xorazmning janubi-sharqiy chegarasida, To‘rtko‘l yo‘lida joylashgan chegara qal'asi. Bu Amudaryoning eski tarmog‘iga qaragan qiyalikdagi ajoyib va hayajonli xarobalar. Qal'aning o‘lchami 200x170 metr bo‘lgan to‘rtburchaklar shaklga ega bo‘lib, burchaklari bilan asosiy nuqtalarga juda aniq yo‘naltirilgan. Boshqa ko‘plab qal'alar singari Janbos qal'a ham qadimgi antik davrga to‘g‘ri keladi. Miloddan avvalgi 4-asrda tashkil etilgan va taxminan miloddan avvalgi 1-asrgacha ishlatilgan. Qal'aning devorlari yaxshi saqlanib qolgan va ba'zi joylarda balandligi 20 metrga etadi. Monumental darvozalar ham saqlanib qolgan.

Biroq, Janbos qal'aning boshqa qal'alardan farqi shundaki, uning tashqi devorlarida minoralar yo‘q. Biroq, minoralar yo‘qligiga qaramay, qal'a yaxshi himoyalangan. Ikki qavatli devorlarda kamonchilar otishlari mumkin bo‘lgan ikki darajadagi ichki yo‘laklar bo‘lgan va tashqi yuzada mingdan ortiq bo‘shliqlar yaratilgan. Bu qal'aning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri devorning yuqori galereyalarida joylashgan embrazuralarning mavjudligidir. Ular bitta kamonchiga devor bo‘ylab butun pastki bo‘shliqni uch xil burchak ostida joylashgan tirqishlar orqali otish imkonini berdi. Asosiy darvozaning janubi-sharqida shahar tepasiga olib boradigan turar-joy ko‘chasi bor edi, u erda Olovlar ibodatxonasi deb hisoblangan monumental bino bor edi.

Janpik qal'a

Janpik qal'a (Jampik) qal'asi Tog‘ tizmasidagi Sulton Uvaysning janubi-g‘arbiy etaklarida, Amudaryo qirg‘og‘ida, Baday-To‘g‘ay qo‘riqxonasi chegarasida (atigi 6 kilometr uzoqlikda joylashgan Urganch – Nukus shossesi)

Qal'adagi dastlabki binolar qadim zamonlarda (miloddan avvalgi 4-asr – milodiy 1-asr) qurilgan. Biroq, bugungi kunda ko‘rish mumkin bo‘lgan devorlar o‘rta asrlarga oid bo‘lib, 9-10-asrlarda qurilgan AD. Qal'aning ichida 12-14-asrlarga AD oid turar-joy va sanoat hududlari joylashgan. Shimoli-g‘arbiy tomonda saroy (yoki qo‘rg‘on) binosi joylashgan bo‘lib, uning devorlarida o‘rta asrlar Xorazm me'morchiligiga xos bo‘lgan fasad qoliplari saqlanib qolgan. Tuzilmalar tepasida bir vaqtlar kamonchilarning ochiq galereyasi bor edi, ular oldida past devor bilan himoyalangan. Galereyaga devor ichida joylashgan zinapoyalar orqali borish mumkin edi. Bir-biridan 70 metr masofada joylashgan beshta minora bugungi kungacha saqlanib qolgan. Sharqiy devordagi faqat bitta minora ichki qismga ega, qolgan minoralar esa monolitdir. Ehtimol, bir vaqtlar bu erda ikkita kirish joyi bo‘lgan. Shimoliy devordagi bir eshik qabristonga olib boradi, ikkinchisi janub tomondagi devorning bukilishida. Aholi punktining eng baland joyida to‘rtburchak shaklidagi qal'a joylashgan. Janub devorida mo‘g‘ullar istilosi davridagi yoriq izlari bor.

Atoqli sovet arxeologi S.P. Tolstov Janpik qal'ani Xorazmning eng go‘zal qal'asi deb atagan. Bu, ayniqsa, kechqurun janubi-sharqiy tomondan, uzoq vaqt davomida o‘rmondan o‘tadigan yo‘l to‘satdan tog‘larga borganida va daraxtlar va qoyalarning ramkasida, quyosh botishi fonida g‘alati siluet paydo bo‘lganda ajoyibdir. Devor va minoralar ochilib, deyarli ajoyib manzara taassurotini yaratadi.

Qirk-Qiz qal'a

1938-yilda Xorazm hududida olib borilgan arxeologik qazishmalar chogʻida Qadimiy Qirq-qalʻa manzilgohi (eramizning I-VI asrlari) topilgan. Bu mudofaa qal'asi bo'lib, u, ehtimol, qadimgi Xorazmning shimoli-sharqiy qismi chegaralarini himoya qilish uchun istehkomlar zanjirining bir qismi bo'lgan va hududni tashqi dushmanlar hujumidan ishonchli himoya qilgan. Qal'a bu vazifani a'lo darajada bajardi va ajoyib tsivilizatsiyaning tanazzuliga qadar ajoyib qalqon bo'lib xizmat qildi. Qolaversa, Buyuk Ipak yoʻli oʻtganligi sababli qalʼa yirik savdo punkti sifatida ham foydalanilgan.

Arxeologik tadqiqotlar davomida Qirq-qiz-qal'a qal'asi ikki qismga bo'linganligi va ular sharqiy devordagi darvoza orqali tutashtirilganligi aniqlangan. Qismlar bir-biriga yaqinlashgan joyda minoralar qurilgan. Aholi punkti hududidagi barcha imoratlar pishiq gʻisht qoʻshib, xom gʻishtdan qurilgan boʻlib, pishiq gʻishtdan faqat kemerli inshootlar qurilgan. Barcha arzimas dekoratsiyalar deraza va kemerli teshiklarni g'isht bilan ishlash texnologiyasidan foydalangan holda yaratilgan.

Shuningdek, Qirq-qal'a qadimiy manzilgohi hududidan qadimgi otashparastlar marosimining barcha qoidalariga rioya qilgan holda qurilgan zardushtiy qabristonlari topilgan. Xumsdan (ayol boshi shaklidagi sopol idishlar) odam suyaklari topilgan.

"Qirq-qiz qal'a" nomi butun O‘rta Osiyoda ko‘plab afsona va ertaklar bilan bog‘liq. Termiz (O‘zbekiston), Marv (Turkmaniston) viloyatlarida xuddi shunday nomdagi qal'alar mavjud bo‘lib, ular Ozarbayjon, Shimoliy Afg‘oniston va Shimoliy Eronda ham uchraydi.

Bu bokira qizlar kim edi? Nima uchun ular Markaziy Osiyo tarixida bunchalik muhim rol o‘ynagan? Olimlar bu haqda hech bo‘lmaganda ba'zi haqiqiy dalillarni topa olishmadi. Siz ishonishingiz mumkin bo‘lgan yagona narsa mahalliy afsonalar va dostonlardir. Masalan, qoraqalpoq dostonida "Qirq qiz" xalq she'ri mavjud.

Bir guruh xalq ertaklarida aytilishicha, Amazon jangchilari Ustyurt atrofida mashaqqatli kezib yurganlaridan keyin aynan shu qal'ada panoh topganlar. Bu o‘zining qirq do‘sti bilan birga qal'ani musofirlar bosqinidan mardonavor himoya qilgan mard malika G‘ulayim haqidagi afsonani ham o‘z ichiga oladi.

Boshqa afsonalarda bu qal'ada zohid bo‘lib yashagan qirq surgun haqida hikoya qilinadi. O‘rta Osiyoning ko‘plab turkiyzabon xalqlari mifologiyasida bu solih qizlar o‘z ta’qibchilari – "kofirlar"dan qutulish uchun toshga aylangan.

Qirqta bokira qiz (childuxtaron) yaxshi homiy ruh sifatida e'zozlangani haqida afsonalar mavjud.

Gyaur qal'a

Gyaur qal'a (tarjimasida – "Kofirlar qal'asi") miloddan avvalgi 4-asrda qurilgan. Qadimgi Gyaur qal'a qal'asi islomdan oldingi davrga, bu erda olovga sig‘inish davriga tegishli (buni ko‘plab o‘choq qoldiqlari tasdiqlaydi). Xorazm va uning atrofi zardushtiylik dinining tug‘ilish markazi, zardushtiylikning muqaddas kitobi "Avesto"ning vatani sanaladi. Unda O‘rta Osiyo shaharlari: Xorazm (Xorizom), Baqtriya (Baxdiy), So‘g‘diyona (So‘g‘d) va boshqa ko‘plab shaharlar tilga olinadi.

Qal'a o‘z nomini 8-asr boshlarida arablar bosib olganidan keyin oldi. Shahar aholisi bosqinchilarga qattiq qarshilik ko‘rsatdi va deyarli bir asr davomida arablarga qarshilik ko‘rsatdi. Arablar qal'ani "Gyaur qal'a" (kofirlar qal'asi) deb atashgan, chunki aholisi olovga sig‘inuvchilar – zardushtiylar edi.

O‘tgan asrlar va shafqatsiz elementlarga qaramay, bir nechta taxta devorlari va qo‘riq minoralari saqlanib qolgan. Gyaur qal'aning maydoni 200x450 metrni tashkil qiladi. Uning 10 metrli devorlari o‘z kuchi bilan hayratda qoldiradi. Ular ikkita qal'a xarobalarini o‘rab olishadi, ulardan biri, olimlarning fikriga ko‘ra, saroy binolari, ikkinchisi ibodatxona bo‘lib, u ham himoya inshooti bo‘lib xizmat qilishi mumkin edi. Qal'aga kiraverishda murakkab labirint topilgan.

Saroyda hovli, ko‘plab xo‘jalik inshootlari, shuningdek, o‘ymakorlik va rasmlar bilan bezatilgan turar-joy binolari topilgan. Boshqa hashamatli buyumlar qoldiqlari ham topilgan: turli xil zargarlik buyumlari, tilla bilan bezatilgan matolar va boshqa ko‘p narsalar bu erda yuqori tabaqa vakillari yashaganligini ko‘rsatadi.

Gyaur qal'a mintaqadagi eng baland tepalikda joylashgan, shuning uchun uning minoralari ko‘p kilometrlar atrofidagi joylarning ajoyib ko‘rinishini taqdim etadi. Gyaur-Qal'ani Mizdahkanning qadimiy nekropolidan sho‘rlangan pasttekislik ajratib turadi, u bahorda suvga to‘lib, qisqa vaqt ichida ko‘lga aylanadi. Gyaur-qal'aning asosiy archasi ham Mizdahkanga qaragan bo‘lib, uning ulkan xarobalari bugungi kungacha qisman saqlanib qolgan.

Qal'a 1220-yilda mo‘g‘ullar O‘rta Osiyoga kelguniga qadar o‘z faoliyatini davom ettirdi. Chingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li – Jo‘chi shaharni yer bilan yakson qilishni buyurdi. Keyinchalik, aholi ko‘chib, Gyaur qal'a xarobalari yaqinida yangi turar-joy barpo etishdi.

Gyaur qal'a qal'asi savdo yo‘llari chorrahasida turardi. Undan unchalik uzoq bo‘lmaganda Buyuk Ipak yo‘lining shimoliy tarmog‘i o‘tgan, bu esa Qadimgi Xorazmning boshqa qal'alariga nisbatan aholi punktining uzoqroq yashashiga ko‘p jihatdan yordam bergan.

Mizdaxqon nekropoli

Mizdahqon nekropoli – qadimiy qabriston, arxeologik inshootlar majmuasi Nukus shahridan 40 daqiqa uzoqlikda joylashgan bo‘lib, 200 gektar maydonni egallaydi. Bu yerda qadimiy qabrlar mavjud bo‘lib, ularning ba'zilarining yoshi 2 400 yildan oshadi. Bu Markaziy Osiyo mintaqasidagi eng qadimgi va eng katta qabristonlardan biridir. Eng so‘nggi dafnlar 14-asrga to‘g‘ri keladi.

Qadim zamonlardan beri bu joy o‘zining muqaddasligi va sirliligi bilan ko‘plab ziyoratchilarni o‘ziga jalb qilgan. Afsonaga ko‘ra, qabriston hududida "Jahon soati" (yoki "Apokalipsis soati") mavjud bo‘lib, u dunyoning oxirigacha ortga qaytadi. Har yili "soat" devoridan g‘isht tushadi va afsonada aytilganidek, oxirgi g‘isht tushganda, qiyomat yuz beradi. Shuning uchun, bu erga kelgan ziyoratchilar toshlarni ehtiyotkorlik bilan yig'ib, ularni diqqat bilan yaqin joyga qo‘yishadi va najot uchun ibodat o‘qiydilar.

Nekropol uzoqdan ko‘rinadi, chunki u Xodjeyli shahri yaqinidagi uchta tepalikda, turkiy cho‘llarning o‘rtasida joylashgan. O‘liklarning ajoyib shahri butun ulug‘vorligi bilan namoyon bo‘ladi. Ko‘p sonli qabr toshlari orasida muqaddas mazorlar va nekropolning yuragi Jumart-Kassab tepaligini ko‘rish mumkin. Mizdaxon haqida aniq tarixiy ma'lumotlar yo‘q, lekin bu joy nomi muqaddas "Avesto"da tilga olingan zardushtiylik xudosi Mazda (Axuramazda – oliy xudo) nomi bilan uyg‘undir. Zardushtiylik dinidagi birinchi shaxs G‘ayomard Jumart-Kassab qo‘rg‘oni ostida dafn etilgani ham ma'lum. Ko‘pgina olimlar bu versiyani Odam Atoning dafn qilingan joyi bilan bog‘lashadi.

Shuningdek, nekropol hududida malika Mazlumxon Suluning yer osti maqbarasi, Shomun Nabiy, Halfa Yerezhep va Madaminxon maqbaralari, Karvonsaroy, Qriq-Shopan qal'asi, Jomart-Kassap minorasi, madrasa va boshqa qabristonlar joylashgan. Qabriston bo‘ylab ming yillik tarixga ega bo‘lgan son-sanoqsiz mazorlar bor. Ulardan ba'zilari shunchalik yaxshi qurilganki, ular o‘zlarining asl qiyofasini deyarli yo‘qotmagan. Qabrlar yonida siz qadimiy yodgorliklarni ko‘rishingiz mumkin: turli xil idishlar, idishlar, assuarlarning parchalari.

Gyaur qal'aning g‘arbiy tepaligidagi nekropol yaqinida Mizdajkan (miloddan avvalgi 4-3-asrlarda paydo bo‘lgan) turar-joyi bo‘lgan.Qargoh bir necha marta vayron qilingan. Birinchidan, Chingizxon bosqini paytida, keyin – 1338 yilda Amir Temur yurishi paytida.

Nekropolning yana bir qiziq tafsiloti shundaki, "7" raqami ko‘pincha butun qabriston hududida u yoki bu tarzda paydo bo‘ladi. Ayni paytda bu raqam alohida ahamiyatga ega bo‘la boshladi. Ko‘plab ziyoratchilar "Jahon soati" yaqinida etti g‘ishtdan iborat piramidani yig‘ishni majburiy deb bilishadi, chunki yaxshilik g‘alaba qozonadi va oldinda faqat baxtli hayot kutadi, degan ishonch bor.

Ulli-Xovli majmuasi

Xorazm bo‘ylab sayohat qilganingizda, Xorazm viloyatining Urganch tumanida joylashgan tarixiy Ulli-Xovli ("Katta hovli" degan ma'noni anglatadi) shaharchasiga tashrif buyurish imkoniyatini qo‘ldan boy bermang.

Ulli-Xovli 17-asrda ikki xalq – o‘zbeklar va turkmanlar tomonidan barpo etilgan. Dastlab donishmand Xiva hukmdori Ulul-g‘ozi Bahodirxon tomonidan o‘sha paytda Xiva va Urganch oralig‘ida yashab, bu hududdan o‘tuvchi savdo karvonlarini dushman bosqinlaridan himoya qilgan mard turkmanlar uchun harbiy shaharcha sifatida qurilgan. Ular aholi punktini obodonlashtirilgan hududga aylantirib, u yerda oilalari bilan istiqomat qilishdi, hunarmandchilik do‘konlari, barcha turdagi ustaxonalar ochishdi. Ular gilam, kulolchilik va to‘qimachilik ishlab chiqarishgan.

Xorazmdagi imoratlarning aksariyati singari, qal'a ham yog‘ochdan qurilgan va shuning uchun yomg‘ir, ayoz va shamoldan jiddiy zarar ko‘rgan. Qayta qurish jarayonida turar-joy va maishiy binolar, qal'a devorlari joylashgan qal'aning choraklaridan biri qayta tiklandi va tiklandi.

Endi devor bilan o‘ralgan qal'a o‘tmishga nazar tashlash va ikki xalq madaniyatini o‘rganishni istagan har bir kishi uchun mo'ljallangan: turkman uylariga tashrif buyuring, o‘sha asrlarda qayta tiklangan tegirmonda un qanday tayyorlanganini ko‘ring, ot va tuyalarga mining va, albatta, milliy taomlardan tatib ko‘ring.

Majmua hududida sayyohlik uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Bir nechta ekspozitsiyalar – eski fotosuratlar, hunarmandlar ustaxonalari, 20 o‘rinli mini-mehmonxona qurildi. Milliy o‘yinlar, kurash kurashi musobaqalari, san'atkorlar chiqishlari, folklor tomoshalari, o‘zbek va turkman milliy taomlaridan taomlar tayyorlash bo‘yicha mahorat saboqlari o‘tkazilmoqda.

* * *

Tarixiy obidalarga ko‘ra, Xorazm imperiyasi mo‘g‘ullar bosqiniga qadar o‘z buyukligini saqlab qolganligi ma'lum.

21-asr allaqachon hovlida ekanligiga shubha qilish uchun Xorazm viloyatining qadimiy zaminlariga qadam bosish kifoya. Ko‘rinib turibdiki, butun Xorazm o‘zining qadimiy me'moriy yodgorliklari bilan qadimiy kultlarning sir-asrorlariga to‘yingan va u yerda vaqt cho‘lning issiq qumlari orasida jimgina to‘xtab qolgan.

Xorazmning ko‘p sonli inshootlaridan hozirda eng yaxshi holatda yarmi o‘rganilgan. Qadimiy inshootlar xarobalarini o‘rganish tufayli shaharlar hayoti, hunarmandchilik va savdoning gullab-yashnashi, san'atning sezilarli rivoji, yirik sug‘orish inshootlari tarmog‘i, qal'alar tizimi va o‘nlab karvonsaroylarni tasavvur qilish mumkin.

Xorazm tarixi hali to‘liq ochilmagan, u sirlar, taxminlar, rivoyatlar, osori-atiqalar, rivoyat va e'tiqodlar bilan qoplangan. Bularning barchasi bu hududga alohida qiziqish uyg‘otadi – ochiq osmon ostidagi tirik muzey, qiziquvchan tadqiqotchini o‘ziga tortadigan ertak. Bu davlatning o‘lik shaharlari yilnomasi shifrlanmagan sahifalar bilan to‘lib-toshgan, ular ertami-kechmi albatta o‘qiladi.

Balki qadimiy Xorazm tarixi oxir-oqibat uning barcha sirlarini ochar...

Toshkent – hozirgi diqqatga sazovor joylar
Toshkent – muzeylar va teatrlar
Toshkent – tarixiy yodgorliklar
Toshkent – masjidlar, ibodatxonalar
Toshkent istirohat bog‘lari, xiyobonlari, bog‘lari
Samarqand – madaniyatlar chorrahasi
Buxoro – qadimiy va boqiy
Xiva – o‘tmishga ochilgan vaqt darvozasi