Xivaning yoshi 2500 yildan oshgan. Bu noyob muzey-shahar. Undagi asosiy diqqatga sazovor joy esa – uylari va tor ko‘chalari, masjid va minoralari, madrasalari bo‘lgan hamda qalinligi 6 metrli devorlar bilan o‘ralgan qadimiy ichki shahar.
* * *
Ichan qal'a
Asrlar davomida qurilgan (qadimiy me'moriy yodgorliklar XIV asrga to‘g‘ri keladi) istehkomlar va saroylar, masjid va madrasalar, maqbaralar va minoralar, karvonsaroylar va hammomlar Ichan-qal’ani noyob shahar-yodgorlikka aylantirdi.
Xivada shaharning an'anaviy ravishda bir-biridan ikkita alohida qismga bo‘linishi sodir bo‘lgan: Ichan qal'a (so‘zma-so‘z: ichki mudofaa doirasi) – ichki shahar (Shahriston) va Dishon qal'a (tashqi mudofaa doirasi) – tashqi shahar ( rabot). Shahriston Ichan qal'asi Dishon qal'adan balandligi 10 m va uzunligi 2,5 km dan ortiq bo‘lgan qalin devorlar bilan ajralib turadi. Ichan qal'aning devorlari Xivaning asosiy diqqatga sazovor joyi sifatida ko‘plab sayyohlik suvenirlarida tasvirlangan.
Arxeologik ma'lumotlarga qaraganda, Xiva devorlari V-VI asrlardayoq mavjud bo‘lgan. Arxeologlarning fikricha, qisman karvonsaroy atrofidagi qadimiy inshoot qoldiqlari Ichan qal'a devorlarining poydevori bo‘lib xizmat qiladi.
Ichan qal'aning ichki shahri zich joylashgan, shuning uchun Xivaning diqqatga sazovor joylari ixcham, kichik bir hududda joylashgan. Ichan qal'adagi binolarning ko‘pchiligi asl qiyofasini – tosh bilan qoplangan ko‘chalarni, masjid va minoralarni, madrasa va hujralarni saqlab qolgan.
Siz shaharga to‘rtta darvozadan biri orqali borishingiz mumkin: Bog‘cha-Darvoza – shimoliy, Tosh-Darvoza – janub, Polvon-Darvoza – sharqiy, Ota-Darvoza – g‘arbiy.
Ota-Darvoza – shaharning markaziy kirish joyi. Ular XIX asrda qurilgan. XX asr boshlarida ular vayron qilingan, 1975-yilda esa qayta tiklangan, ammo asl qiyofasini takrorlashning iloji bo‘lmadi. Ularning chap tomonida Ko‘hna Arkning eski qal'asi joylashgan. Inshoot qurilishining ba'zi qismlari V asrga to‘g‘ri keladi. Darvozaning o‘ng tomonida Muhammad Aminxon madrasasi joylashgan. Biroz oldinda ulug‘vor minora Kalta-Minor bor. Shahar markaziga yaqinroq, Muhammad Rahimxon II madrasasi joylashgan.
Polvon-Darvoza XIX asr boshlarida paydo bo‘lgan va "Qullar" nomi bilan mashhur, chunki aynan shu yerda qul savdosi amalga oshirilgan. 1873-yilda rus qo‘shinlari Xiva xonligini egallagan paytda shaharda 10 ming qul bo‘lgan. Polvon-Darvozadan o‘tib, "Xiva shahri" yozuvi va darvoza qurilgan sana – 1221 (hijriy) sanasi (1806 yilga to‘g‘ri keladi) bitilgan marmar lavhani ko‘rish mumkin.
Polvan-Darvozaga yaqinroq – Tosh Hovli saroyi va Olloqulixon madrasasi joylashgan. Shahar markazining janubida Said Olovuddin maqbarasi va Pahlavon Mahmud maqbarasi, Sherg‘ozixon madrasasi, shuningdek, Islomxo‘ja majmuasi joylashgan.
Dishon qal'a
Dishon qal'a – tashqi shahar. Mazkur diqqatga sazovor joy – Ichan-Qal’a atrofidagi mahallalar tarmog‘i.
Devor 1842-yilda dushmanlarning hujumlaridan himoya qilish uchun qurilgan. Ularni qurish uchun 3 yil kerak bo‘ldi. Ularning qurilishida 200 mingdan ortiq kishi ishlagan va ularning har biri yiliga 12 kun tekin ishlagan. Devorlarning uzunligi 5,65 km, balandligi 6 m dan ortiq, poydevorning qalinligi 4,6 m. Tuproq shahardan ikki kilometr shimolda qazilgan. Bu joyda keyinroq paydo bo‘lgan ko‘l muqaddas hisoblanadi. Ichkariga 10 ta darvoza orqali kirish mumkin bo‘lgan: shimoliy – Hazorasp-Darvoza, Qosh-Darvoza, Gadaylar, Gandimyan; shimoli-g‘arbiy – Dashyak; g‘arbiy - Angariq, Shohimardan; janubi-g‘arbiy – Tozabog‘; janubiy – Shixlar; sharqiy – Pishkanik (Kumyaska).
Tashqi ko‘rinishini deyarli saqlab qolgan Ichan qal'adan farqli o‘laroq, tashqi himoya devorlaridan faqat bir nechta darvoza qolgan.
Gandimyan-Darvoza (1842–1970) yaqin atrofdagi qishloq nomi bilan atalgan. Keyinchalik darvozalar buzib tashlandi va ularning o‘rniga paxta tozalash zavodi qurildi. 1970-yilda darvoza eski rasmlar va fotosuratlarga muvofiq qayta tiklandi.
Hazorasp-Darvoza (XIX asr) 1842-yilda Dishon-Qal’a devorlari qurilishi paytida pishgan g‘ishtdan qayta qurilgan. Ular yon tomonlarda joylashgan ikkita katta kuzatuv minorasidan iborat. O‘tish tepasida yon panjarali ravoqli galereya joylashgan bo‘lib, uning tepasi kunguralar bilan bezatilgan.
Qosh-Darvoza (1912). Fasadi mozaikalar bilan bezatilgan uchta tsilindrsimon minoralar, ikkita ravoqli yo‘lak va kungurali panjarali an’anaviy galereya, yo‘lakning har ikki tomonida xizmat ko‘rsatish xonalari mavjud.
Xeyvak qudug‘i
Xeyvak – Ichan qal'adagi Ota-Darvozaning g‘arbiy darvozasi yaqinidagi kichik hovlida hozirgacha saqlanib qolgan eng qadimiy diqqatga sazovor joy.
Afsonalardan biriga ko‘ra, Xivaga Injildagi Nuhning o‘g‘li Som tomonidan asos solingan. Cho‘l bo‘ylab ketib borarkan, u uxlab qoladi va tushida olovni ko‘radi va dahshatli tashnalikni his qiladi. Uyg‘ongach, sahroda quduq qazishni boshlaydi. Va chanqog‘ini qondirib: "Xey vak! Xey vak!", deb aytadi, bu "Qanday yaxshi" degan ma'noni anglatadi (Hey vak, Xey vaa, Xiva).
Yana bir afsona ham bor. Ko‘p asrlar davomida Buyuk Ipak yo‘li Markaziy Osiyo orqali o‘tgan. Savdogarlar dam olish va keyingi safar uchun kuch olish uchun shu yerda to‘xtashadi. Buloqdan toza suvni tatib ko‘rgan savdogarlar zavq bilan: "Hey vah!" deb xitob qilishgan. Quduqni shunday nomlashgan – Xeyvak. Keyinchalik, quduq atrofidagi cheksiz sahro o‘rtasida paydo bo‘lgan qishloqning o‘zi Xiva nomini oladi.
Xeyvak qudug‘i qadimgi odamlar tomonidan bugungi kungacha ehtiyotkorlik bilan saqlanib kelinmoqda. Quduqni qayta tiklash paytida juda qadimiy toshlarning izlari va hozirda tuproq bilan ko‘milgan gumbazli inshoot qoldiqlari topilgan.
Ko‘hna-Ark qal'asi
Ko‘hna-Ark – Xivaning ichki shahri Ichan qal'ada joylashgan.
Qal'a XVII asr oxiriga to‘g‘ri keladi. 1688-yilda qurilish tugagandan so‘ng Ko‘hna-Ark "qal'a ichidagi qal'a"ga aylanib, Ichan qal'adan baland loy devor bilan ajratilgan. U Shayboniylar sulolasi davrida qurilgan va 100 yildan keyin mustaqil shaharga aylangan. Bu Xivadagi eng qadimgi xon qarorgohi.
Bu yerda masjidlar, qabulxona, ayol qismi uchun xonalar (haram), zarbxona, otxona, ustaxonalar, yashash xonalari va boshqalar bor edi. Hukmlarni ijro etadigan joy – zindon mavjud bo‘lgan. Maydonda o‘quv janglari va harbiy ko‘riklar va paradlar o‘tkazilgan.
Qal'a xon va uning a'yonlar, amaldorlar va harbiylarning hayoti uchun zarur bo‘lgan barcha narsalar bilan ta'minlangan.
1686-1688 yillarda qurilgan birinchi bino 18-asr o‘rtalarida, eronliklarning bosqini paytida vayron qilingan. Bugungi kunda mavjud bo‘lgan majmua XIX asr boshlarida (1804–1806) qayta ta'mirlangan.
Xo‘jamberdibiy (Xurjun) madrasasi
U 1688-yilda Ichan qal'ada Polvon-Darvozaning sharqiy darvozasi yonida barpo etilgan. Ta'lim muassasasi juda kichik. Unda atigi 16 ta xujra va darsxona (gumbazli kvadrat xona) bor edi. Kirish eshiklari yog‘och o‘ymakorligi bilan bezatilgan. Ichkarida juda zohidona bezaklar mavjud.
1834-yilda Olloqulixon yangi katta masjid quradi va mavjudini qisman buzib, qayta tiklaydi. Xo‘jamberdibiy madrasasi yaqinida joylashgan shahar devorining bir qismi tugatiladi, yangi binoning fasadi eski binoning hovlisiga kiritiladi. Natijada, gorizontal balandligi har xil bo‘lgan ikkita kichik hovli paydo bo‘ladi va tashqi tomondan ular tuyaning orqasiga tashlangan egar sumkasi – xurjunga o‘xshay boshlaydi. Bu o‘xshashlik tufayli odamlar orasida qadimiy madrasaning yangi nomi – Xurjun madrasa o‘rnashib qoladi.
Sherg‘ozixon madrasasi
Bu me'moriy yodgorlik 1718-1726 yillarda hukmdor Sherg‘ozixonning buyrug‘i bilan Ichan qal'a markazida qad rostlagan. Qurilish xonning Xurosonga yurishi paytida boshlangan va harbiy yurish paytida asirga olinganlar qurishgan. Xon vafotidan keyin uni madrasa g‘arbidagi kichkina qabristonga dafn etishgan.
Asosiy bino bir qavatli. Faqat kirish portali ikki qavatdan iborat bo‘lgan. Unda talabalar yashaydigan xujralar bo‘lgan. Madrasa bezaklari hozirga qadar saqlanib qolmagan yoki umuman bo‘lmagan bo‘lishi ham mumkin.
Sherg‘ozixon doim olimlar va ilohiyotchilar bilan suhbatda bo‘lib, ilm olishni istaganlar uchun juda ko‘p foydali ishlar qilgan. Mashhur turkman shoiri Maxtumquli ham shu yerda tahsil olgan.
Qutlug‘ Murod Inoq madrasasi
Madrasa qurilishi 1804-1812 yillarda Qutlug‘ Murod Inoq buyrug‘i bilan amalga oshirilgan. Xo‘jamberdibiy madrasasi qarshisida joylashgan. Ularni faqat savdo qatorlari bo‘lgan maydon ajratib turgan.
Bu bino shahardagi birinchi ikki qavatli madrasa ekanligi bilan ajralib turadi. Uning fasadi tantanali ko‘rinishga ega edi. Bu yerda burchakdagi minoralarni bezatgan bo‘rttirma terrakota va kirish joyida stalaktitlarga taqlid singari qiziqarli dekorativ elementlar ishlatilgan. Boy tashqi bezakdan farqli o‘laroq, madrasaning ichki qismi juda kamtarona ko‘rinadi, bezaklar mavjud bo‘lganida ham, ular juda cheklangan miqdorda bo‘lgan.
Ta'lim muassasasi juda katta bo‘lib, bitiruvchilari bilan mashhur edi. Ularning orasida olimlar, tarixchilar, shoirlar va oddiy bilimli odamlar bo‘lgan. Unda talabalar yashaydigan ko‘plab hujralar mavjud.
Madrasa hovlisida yer osti suv ombori qurilgan bo‘lib, undan butun Ichan qal'a aholisi ichimlik suvi olgan. Shuningdek, madrasa hududida yozgi masjid qurilgan.
Qutlug‘ Murod Inoq aynan shu madrasada dafn qilinish istagini bildirgan. Biroq, u Ichan qal'a devorlari tashqarisida vafot etdi. Afsonaga ko‘ra, marhumning jasadini ichki shahar darvozalaridan olib o‘tish yomon alomat edi. Keyin oqsoqollar hiyla ishlatib, uning irodasini bajarish yo‘lini topadi. Ular madrasa yaqinidagi devorni buzishadi, endi ular Dishon qal'a hududida joylashgandek edi. Qutlug‘ Murod Inoqning jasadi devor teshigidan olib o‘tiladi va binoning kiraverishidagi pol tagiga ko‘miladi. Keyinchalik, qal'a devori tiklanadi.
Olloqulixon karvonsaroyi
Shaharda savdo maydoni bo‘lib, bu yerda bozorlar, shu jumladan qul bozori joylashgan edi. Buxoro, Eron va Rossiya bilan savdo-sotiqning rivojlanishi sababli bozor maydonlari torlik qilib qoladi.
XIX asr boshlarida (1832-1833) Olloqulixonning buyrug‘i bilan Karvonsaroy qad rostlaydi. U savdogarlar uchun mehmonxonalarni, omborlarni va savdo joylarini birlashtirgan.
Karvonsaroy bezakdan butunlay mahrum. Fasadlar yuzasi loy-somonli suvoq bilan qoplangan. Hovlida dag‘al ganchli suvoq amalga oshirilgan. Uning rejalashtirilishi iloji boricha sodda va funktsional: katta hovli maydoni va ikki qavatli hujralar. O‘tish yo‘lining mavjudligi tovarlarni qopga solingan tarzda yetkazib berishni qulaylashtiradi va tushirish jarayonini osonlashtiradi.
Olloqulixon madrasasi
Madrasa 1834-1835 yillarda Karvonsaroy yonida Olloqulixonning buyrug‘i bilan qurilgan.
Olloqulixon nomi shaharning qudrati va mamlakat chegaralarini mustahkamlash bilan chambarchas bog‘liq. Turarjoy binolari, saroylar, savdo joylari, masjidlar va karvonsaroylar faol rivojlangan. U shaharni Osiyodagi eng go‘zal va jozibali shaharga aylantirishni va Xivadagi eng yirik binolardan birini barpo etishni xohlardi. Buning uchun hatto shahar devorining bir qismi buzib tashlandi, Xo‘jamberdibiy (Xurjun) madrasasini qisman vayron qilishdi va qayta qurishdi.
Madrasa majmuasi 99 xujra, 2 ta masjid (qish va yoz), ma'ruzalar auditoriyasi, kiraverishdagi dahlizdan iborat. Har bir hujra eshik va deraza bilan jihozlangan, devorlari ganch bilan suvalgan. Xujralarning ichki hujralari hech narsa bilan bezatilmagan. Madrasa va masjidning ichki qismida maxsus bezak va katta gumbazlar yo‘q. Devorlari tekis, tokchalari chuqur va ko‘rinmas. Barcha bezaklar tashqi devorlarda joylashgan.
Uning asosiy fasadi Xo‘jamberdibiy madrasasining hovlisiga qaraydi va qora-oq va ko‘k ranglarda Xorazm tipidagi mayolika ko‘rinishida qilingan. Mayolika o‘z joylashuviga qarab turli devorlarda turlicha naqshga ega.
Hozirgi vaqtda bu binoda qadimda yashab o‘tgan mashhur tabib Abu Ali ibn Sino nomi bilan atalgan muzey joylashgan.
Tosh hovli saroyi
XIX asrning birinchi yarmida Olloqulixon buyrug‘i bilan qurilgan Tosh Hovli saroyi o‘sha davrdagi Xorazm saroyi me'morchiligining kuchi va ulug‘vorligini tasdiqlaydi. Ko‘p xonali, devorlarda qimmatbaho rasmlar, hovlilar, xon uchun alohida xonadonlar va uning xotinlari uchun haram, ulkan qabulxona va ma'muriy binolar bo‘lgan Ko‘hna Ark qal’asi kabi ulug‘vor loyiha ishlab chiqilgan.
Majmuaning qurilishi 1830-yildan 1838-yilgacha olib borilgan va 8 yil davom etgan, Olloqulixon ishni 2 yil ichida yakunlashni rejalashtirgan. U o‘z muddatida saroyni qurishdan bosh tortgan iste'dodli me'morlarni qatl qiladi (ularni qoziqqa o‘tqazgan).
Birinchi bo‘lib, haramning turarjoylari (to‘rt xonning har bir xotini uchun alohida xonalar ajratilgan), keyin mehmonxona (rasmiy qabullar uchun joy) va oxirgi – arzxona (sud zali) joylashgan. Uzun dahliz hukmdor xonalari va xotinlarining turarjoyini rasmiy qismdan ajratib turadi. Xonning saroydagi xonalari eng keng bo‘lib, ular nafis bezatilgan.
Ko‘plab nimqorong‘i yo‘laklar saroyning alohida qismlarini bog‘lab turadi. Hovli hukmdorning qarindoshlari va kanizaklari uchun mo‘ljallangan ikki qavatli bino bilan o‘ralgan.
Shift qizil-jigarrang tuslar sxemasida bo‘yalgan, bu derazalardagi mis panjaralar bilan mukammal uyg‘unlikda bajarilgan. Hamma bezaklar o‘ziga xos bo‘lib, bir-birini takrorlamaydi.
Said Olovuddin maqbarasi
Bu maqbara shahardagi eng qadimiy yodgorlik hisoblanadi. Binoning o‘zi bir necha bor qayta qurilgan, shuning uchun dastavval qanday ko‘rinishga ega bo‘lgani, qachon qurilgani aniq ma’lum emas. Bu yerda mangu panoh topgan so‘fiy shayx Said Olovuddin vafotining yagona ma'lum sanasi 1303-yil. Said Olovuddin Muhammad payg‘ambarning qarindoshi va buyuk so‘fiy Kubroning izdoshi edi. Uning qabri ustidagi maqbara faqat 150 yil o‘tgach qurilgan.
XIX asrning o‘rtalarida Olloqulixonning buyrug‘i bilan dindorlarga namoz o‘qiydigan zal quriladi va maqbaraga kirish joyi o‘zgartiriladi. Mazkur bino XIX asrning oxirida Xiva xoni Said Muhammadning dafn etilishi va ikki qabrni birlashtirgan qabr toshining o‘rnatilishi bilan to‘ldiriladi.
Ta'sirchan emasligiga qaramay, Said Olovuddin maqbarasining me'morchilik uslubi juda qiziq. Binoning deyarli barcha elementlari loy g‘ishtdan bajarilgan, qo‘pol kesilgan va hech qanday bezatilmagan. Bu O‘rta Osiyoning me'moriy uslubiga umuman o‘xshamaydi, lekin bu mo‘g‘ullar davri binolariga xosdir. Qabrni bezashda XIV asr xorazm rassomlarning uslubi saqlanib qolgan.
Mo‘minlar uchun maqbara nafaqat madaniy va tarixiy yodgorlik, balki har yili ziyorat qilinadigan joydir.
Muhammad Aminxon madrasasi
Arxitektura yodgorligi 1852-1855 yillarda hukmdor Muhammad Aminxon buyrug‘i bilan Ko‘hna Ark qal'asi qarshisida, uning hukmronligining to‘rtinchi yilida barpo etilgan. 1852-yilda ulug‘vor minora qurilishi ham boshlanadi, u xonning rejasiga ko‘ra O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lganlaridan baland bo‘lishi kerak edi. Biroq, u tugallanmagan va hozirda Kalta-Minor deb ataladi.
Bir paytlar Muhammad Aminxon madrasasi eng boy ta'lim muassasalaridan biri bo‘lib, ko‘plab vaqif yerlariga ega edi. Bundan tashqari, binoda Musulmonlar Oliy Kengashining Devonxonasi joylashgandi. Madrasada o‘sha davrning bir qancha mashhur shaxslari tahsil olgan.
Kalta minor
Kalta minor – shaharning eng diqqatga sazovor joylaridan biri.
Uning poydevori 15 metr chuqurlikda, pastda diametri 14,5 metr. Kalta Minor Muhammad Aminxon tomonidan musulmon dunyosidagi eng katta va baland bo‘yli minora sifatida rejalashtirilgan. Uning rejasiga ko‘ra, minoraning balandligi 70-80 metr bo‘lishi kerak edi. Minora tugallanmagani uchun uning balandligi atigi 29 metrni tashkil etadi, bu uning o‘ylangan balandligining atigi uchdan bir qismidir. Xon 1855-yilda jang paytida halok bo‘lgani sababli qurilish tugallanmagan.
Shaharning 2 500 yilligi munosabati bilan minora qayta tiklandi. Restavratsiya paytida noyob naqshlar va yozuvlar tiklandi. U sirlangan koshinlar va mayolika bilan to‘liq qoplangan yagona minora hisoblanadi.
Muhammad Rahimxon madrasasi
Madrasa 1871-1876 yillarda Xorazm xoni Muhammad Rahimxon II buyrug‘i bilan qurilgan.
Xon o‘z davrining ma'rifatli va o‘qimishli Xiva hukmdorlaridan biri sifatida tanilgan. U juda ko‘p obodonlashtirish ishlarini olib boradi, ko‘plab siyosiy va iqtisodiy, ta'lim islohotlarini amalga oshiradi. Yangi o‘qitish usullariga ega bir nechta yangi maktab ochiladi. U yerda talabalar nafaqat an’anaviy diniy fanlarni, balki matematika, adabiyot, astronomiya, geografiya kabi dunyoviy fanlarni ham o‘rganadi. Uning shogirdlar she'rlar yozishgan va ba'zida Muhammad Rahimxonning o‘zi qatnashgan ilmiy bahslar yordamida haqiqatni bilib olishgan. Xonning o‘zi Feruz taxallusi bilan she'rlar yozgan.
Madrasa hajmi jihatidan boshqa ta'lim muassasalari orasida ajralib turadi. O‘quv qismidan tashqari, uning ikkita qishki va yozgi masjidi, 70 dan ortiq yashash joylari bor edi. Muhammad Rahimxon bino ichida qulay sinf xonalarini tashkil qilib, kutubxonani kerakli qimmatli qo‘lyozmalar bilan ta'minlaydi.
Nurullaboy saroyi
Nurullaboy saroyi XIX asr oxiri – XX asr boshlaridagi Xiva tarixidan hikoya qiladi hamda go‘zalligi va jozibasi, ulug‘vorligi va salobati bilan boshqa saroylardan ajralib turadi.
Muhammad Rahimxon II bog‘ni xivalik boy Nurullaboydan sotib oladi va uning hududida o‘g‘li shahzoda Asfandiyorxon uchun katta yozgi saroy qurishga qaror qildi. Savdogar bog‘ni uning nomi o‘zgarishsiz qolishi sharti bilan sotgandi. Saroy majmuasi 1893-1904 yillarda qurilgan.
Saroyga darvoza orqali kirish mumkin edi, uning ichida soqchilar va ofis uchun maxsus xonalar bo‘lgan.
Saroy o‘zining oxirgi ko‘rinishiga Asfandiyorxon davrida ega bo‘ladi. U xonning talabiga binoan qayta quriladi, xususan, martabali shaxslarni qabul qilish uchun marosimlar zali bo‘lgan alohida bino quriladi. Qabul qilish joyi uchun maxsus pishirilgan g‘ishtlar alohida tayyorlangan. Devorlari yog‘li bo‘yoqlar va o‘yilgan naqshlar bilan qoplangan. Shiftlar gulli naqshlar va farishtalar bilan bezatilgan edi.
Yetti zalga chinni kamin-pechlar va hashamatli elektr qandillar o‘rnatiladi, bu Xiva xonligi uchun yangilik edi. Barcha chiroqlar bir vaqtning o‘zida yonishi uchun kichik dvigatel o‘rnatilgan.
Bugungi kunga kelib, qarorgoh qayta tiklangan va asl holiga keltirilgan. Bu saroy majmuasi 9 ta katta va kichik xonadan, ziyofat xonasidan, arxiv, madrasa, xizmatkorlar va soqchilar xonasidan, bog‘ va gulzorlardan iborat.
Pahlavon Mahmud maqbarasi
Bu me'moriy ansambl Temurgacha bo‘lgan qadimiy Xorazm me'morchiligining namunasidir. Mozor nafaqat sayyohlik obyekti, balki ziyoratgoh hamdir.
Pahlavon Mahmud XIII asrda (1247-1326) yashagan. U hunarmandlar oilasidan chiqqan, lekin shoir, tabib va g‘ayrioddiy jismoniy kuchi bilan mashhur bo‘lgan, shuning uchun uni qahramon deb atashgan. U Hindiston, Afg‘oniston, Iroq va Eronda o‘tkaziladigan musobaqalar va bellashuv turnirlarida qatnashgan.
Ilgari u Piriyor Valiy adabiy taxallusi bilan tanilgan. Afsuski, shoirning ko‘pgina qo‘lyozmalari hozirgacha saqlanib qolmagan, biroq ba'zilarini Toshkentdagi Sharqshunoslik institutida ko‘rish mumkin.
Buyuk shoir va o‘qituvchi, so‘fiy va faylasufning qabri atrofida ulug‘vor ansambl paydo bo‘ladi. Dastlab, mozor kamtarin bo‘lgan. U avval o‘zining charm ustaxonasi hovlisiga dafn qilingandi. Vaqt o‘tishi bilan uning qabri boshqa qabrlar bilan ko‘payib, bu joy katta qabristonga aylana boshlaydi. Keyinchalik, mozorga tutash qilib masjid quriladi, xonaqoh va yordamchi binolar qad rostlaydi. Asta-sekin u eng katta gumbazli me’moriy majmuaga aylanadi. Uning maqbarasi so‘fiy piri (so‘fiy avliyo dafn etilgan joy) hisoblanadi.
Birinchi marta loy g‘ishtli maqbara XVII asrda Pahlavon Mahmud qabr toshi ustiga o‘rnatilgan. Bu keyinchalik qulab tushgan bitta gumbazli va bitta hujrali maqbaradan iborat kichik imorat edi. 1835-yilda eskisining xarobalarida o‘rnida pishiq g‘ishtdan bino quriladi, u hozirgi kungacha saqlanib qolgan.
Pahlavon Mahmudning me'moriy majmuasi – oddiy maqbaradan qurilgan bino oxir-oqibat uning she’rlari, diniy o‘gitlari va ustozlarining ismlari bilan bezatilgan ajoyib ansamblga aylanganiga yaqqol misol bo‘la oladi.
Anushxon hammomlari
Bu noyob obyekt XVII asrda, taxminan 1657-1664 yillarda qurilgan va shu turga mansub eng qadimiy me'moriy yodgorlikdir. Hammom-shifoxonalar Anushxon sharafiga otasining buyrug‘i bilan qurilgan.
Ota va o‘g‘ilning hayoti haqida g‘ayrioddiy afsona bor. Xivaning eng obro‘li hukmdorlaridan bo‘lgan Abulg‘ozixonning 9 nafar o‘g‘li bor edi. Xon ishtiyoq bilan o‘ninchi bolasining qiz bo‘lishini xohlardi. Biroq, xonning oilasida yana o‘g‘il tug‘iladi. Ammo, otasini xafa qilmaslik uchun bolaning jinsi ko‘p yillar davomida undan yashirilgan va hatto unga tug‘ilgan paytida otasining sevimli kanizagi – arman qizi Anusha sharafiga Anush ismi berilgan. Yillar o‘tadi ... Abulg‘ozixon Buxoro amiri bilan bo‘lgan janglarning birida asirga olinadi. To‘qqizta to‘ng‘ich o‘g‘il otasining taqdiri haqida o‘ylamasdi va bu imkoniyatdan foydalanishga qaror qiladi. Kichigi esa, ikkilanmasdan, qiz qiyofasida otasini qutqarish uchun Buxoro amirining hovlisiga boradi. Amir, o‘g‘illari emas, balki otasi uchun qizi kelganidan kuladi va, agar yosh go‘zal hukmronni hayratda qoldirsa, hech qanday zarar yetkazmasdan, mahbusni qo‘yib yuborishi to‘g‘risida Anushaning shartiga rozi bo‘ldi. Buxoro amiri, qiz uni chindan ham ajablantirishi mumkinligi haqida tasavvurga ham ega emasdi. Anusha o‘zining birinchi kiyimlarini tashlaganida, amir yigitning tanasini ko‘radi va mag‘lubiyatini tan olishga majbur bo‘ldi. Abulg‘ozixonning o‘zi ham boshqalardan kam hayron bo‘lmaydi, lekin u ko‘p yillik yolg‘on uchun g‘azablanmaydi. Abulg‘ozixon o‘g‘li bilan Xivaga qaytadi va qaytganidan so‘ng "Men to‘qqiz o‘g‘lim bor deb o‘ylardim, lekin ilohiy taqdir mening bitta o‘g‘lim – Anusha borligini ko‘rsatdi", – deydi. Xon shukrona uchun masjid va hammom-shifoxonalar qurdiradi va ularni o‘ziga sodiq qolgan o‘ninchi o‘g‘li Anushning sharafiga nomlaydi.
Qadimgi dunyoning ko‘plab binolari singari, hammomlar ham asrlar bo‘yi turadigan qilib qurilgan bo‘lib, suv ta’minoti, isitish va drenaj tizimlarining chuqur o‘ylanganligi bilan hayratga soladi. Qurilishda ishlatilgan texnologiyalar XVII asr o‘rtalari uchun ancha ilg‘or edi.
Tashqarida siz faqat hammomning yorug‘lik uchun teshiklari bo‘lgan gumbazlarini ko‘rishingiz mumkin, chunki issiqlikni saqlash uchun ularning aksariyati yer ostida joylashgandi. Ichki makonda keng dahliz, shaxsiy kiyinish xonalari va bug‘xonalar mavjud.
Kompleks yaxshi holatda saqlangan va 350 yildan keyin ham u shifoxona va sog‘lomlashtirish markazi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Oq masjid
Masjid Ichan qal'aning sharqiy Polvon-Darvozasi yaqinida joylashgan. Oq masjid – mavze masjidiga namunadir.
Odatga ko‘ra, har bir mahallada namoz o‘qilishi va turli diniy marosimlar o‘tkazilishi uchun masjid qurilgan.
Masjid poydevori 1657-yilda Shayboniylar sulolasidan bo‘lgan Anushxon davrida qo‘yilgan. Xiva hukmdori Abulg‘ozixon bu masjidni xuddi hammomlar singari uni Buxoro amirining asirligidan qutqargan o‘ninchi o‘g‘li Anushxon sharafiga qurishni boshlaydi. Barpo etilgan hammomlardan tushgan daromad Oq masjidni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi.
Biroq, binoning o‘zi ikki asrdan keyin 1838-1842 yillarda Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmdorlari tomonidan qurib bitkaziladi.
O‘lchami kichik bo‘lishiga qaramasdan, oddiy Oq masjid o‘rta asr me'morchiligining munosib namunalaridan biri hisoblanadi.
U pishgan g‘ishtdan qurilgan. Uchburchak nayzali gumbazga ega masjid zalida uchta galereya va mehrob bor – bu Makkaga ishora qiluvchi maxsus tokcha. Devorlari arabcha jumlalar bilan chirmashib ketgan geometrik naqshlar bilan bezatilgan. U har kuni namoz o‘qiladigan oddiy masjid bo‘lgani uchun nafis bezaklarsiz qurilgan. Faqat deraza va eshiklari yog‘och o‘ymakorligi bilan bezatilgan. Bu bezaklar tufayli masjid muhim dekorativ qiymatga ega.
1956-1960 yillarda masjid qayta ta'mirlangan bo‘lib, hozirgi kungacha o‘z faoliyatini davom ettirmoqda.
Juma masjidi
Avvalombor, qurilishning o‘zi X asrga to‘g‘ri keladi. U paytlarda ustunlar ustida shunchaki bostirma bo‘lib, uning ostida nomozxonlar to‘planib, juma kuni ibodat qilishgan. Bino qurilishi esa XVIII asrda boshlangan.
Juma masjidi tuzilishi bilan juda o‘ziga xosdir. Masjidga uch tomondan kirish mumkin, portallar, gumbazlar, galereyalar va hovli yo‘q.
Shiftda yorug‘lik va shamollatish uchun kichik teshiklar mavjud. Shiftning o‘zini 213 ta o‘yilgan yog‘och ustun ushlab turadi. Bu ustunlarning eng qadimiylari Xorazmning o‘rta asrlar poytaxti Qiyot shahridan olingan bo‘lishi mumkin. Nasxi yozuvida yozilgan to‘rtta ustun Bog‘bonli masjidi ustunlari bilan bir xil. Yigirma bitta ustun X-XII asrlarga tegishli bo‘lib, ularda arab yozuvlari bor. Xiva tipidagi gul-gul naqshli ustunlar XVIII-XIX asrga taalluqli.
Bu masjid hozirgi kungacha faoliyat ko‘rsatib keladi.
Qozikalon madrasasi
Bu me'moriy yodgorlik 1905-yilda o‘zbek hukmdori Muhammad Rahimxon II davrida, Xorazm qozikaloni (bosh qozisi) Muhammad Salim Oxund hisobidan qurilgan.
Madrasaning tashqi ko‘rinishi va o‘lchami kichik, o‘ziga zamondosh boshqa madrasalardan farq qilmaydi. Unda atigi 15 ta xujra bo‘lgan. Lekin bu madrasada ta’lim berish tamoyili boshqacha bo‘lgan. Bu yerda talabalar diniy fanlari bilan bir qatorda, har xil soliq va yig‘imlarni (zakot) yig‘ish me'yorlari va qoidalariga oid huquqiy bilimlar olib, huquqshunoslikni ham o‘rgangan.
Hozirgi kunda madrasada "Xorazm musiqiy san'ati" muzeyi joylashgan bo‘lib, uning ekspozitsiyasida Xorazmda qadim zamonlardan to hozirgi kungacha musiqa taraqqiyoti tarixini aks ettiruvchi 352 ta buyum namoyish etiladi.
Islomxo‘ja majmuasi
Madrasa va minora qurilishi 1908-yilda bosh vazir Islomxo‘ja tashabbusi bilan boshlangan. Vazir ma'rifatli odam edi, Yevropa madaniyatiga qoyil qolardi va Xiva xonligi hayotini isloh qilishga harakat qiladi. Bu Xivadagi eng ko‘zga ko‘ringan binolardan biridir. Garchi majmua XX asr boshlarida qurilgan bo‘lsa-da, u XI-XIV asrlar me'morchiligiga juda o‘xshaydi.
Binolarning jozibadorligi misli ko‘rilmagan kontrastda: shaharning eng kichkina madrasasi yonida eng baland minora joylashgan. Shuning uchun, minora ulkan ko‘rinadi. Dastavval bu me'moriy diqqatga sazovor joy shaharga yaqinlashayotgan sayohatchilar uchun mo‘ljal vazifasini bajaruvchi o‘ziga xos mayoq bo‘lgan.
Islom xo‘ja madrasasi
Madrasa 42 ta hujra va katta gumbazli zaldan iborat. Mehrob mayolika va ganch o‘ymakorligi bilan bezatilgan, devorlari sirlangan va koshinlar bilan bezatilgan.
Islom xo‘ja minorasi
Uning balandligi – 56.6 metr, minora asosining diametri – 9.5 metr. Ichkarida maydonchaga olib boradigan g‘ishtin zinapoya bor. Bir vaqtlar minora bir nechta funksiyani bajargan. U bir vaqtning o‘zida kuzatuv minorasi ham, azon minorasi ham edi, aholini shu yerdan turib hukmdorning farmonlarini o‘qib berish uchun eng yaqin maydonga chaqirishardi.
Bu majmua 1910-yilda qurib bitkazilgan va uch yildan so‘ng vazir saroydan uyiga qaytayotganda aytishlaricha xonning buyrug‘i bilan o‘ldirilgan.
Uch avliyo maqbarasi
Uch avliyo maqbarasi XVI asrning ikkinchi yarmida qurilgan. U Tosh Hovli saroyining g‘arbiy devori yaqinida joylashgan. Mazkur shahar atrofidagi qabristonda ko‘plab qabrlar bo‘lib, bu yerda XX asrgacha dahmalar qurilgan. Birinchi dafn 1561-yilga to‘g‘ri keladi. Bu sana kiraverishdagi o‘ymakor naqshlarga ega eshikka o‘yilgan. Vaqt o‘tishi bilan maqbara devorlarida qatlamlar paydo bo‘ladi, chunki uning devorlari qabrlar bilan yaqin tutashgan va binoning bir qismi yerga cho‘kkan.
1821-1822 yillarda maqbara birinchi marta qayta tiklandi. Ikkinchi marta eshikni, masjid ustunlarini va ayvonni shikastlagan 1980-yildagi kuchli yomg‘irdan keyin restavratsiya qilindi. Endi maqbara juda mashhur ziyoratgohga aylangan.
Toshkent – hozirgi diqqatga sazovor joylar
Toshkent – muzeylar va teatrlar
Toshkent – tarixiy yodgorliklar
Toshkent – masjidlar, ibodatxonalar
Toshkent istirohat bog‘lari, xiyobonlari, bog‘lari
Samarqand – madaniyatlar chorrahasi
Buxoro – qadimiy va boqiy
Xorazm – ming qal'adan iborat mamlakat
Va bizning yangi aktsiyalarimiz, mehmonxonalarimiz, so‘nggi daqiqalardagi sayohatlarimiz, haftaning eng yaxshi narxlari haqida bilib oling!