Samarqand – madaniyatlar chorrahasi

Samarqand – madaniyatlar chorrahasi

Samarqandning madaniy merosi juda ulkan; ko‘p asrlar davomida shahar Buyuk Ipak yo‘lining asosiy markazi bo‘lgan. XXI asr boshlarida shahar "Samarqand – madaniyatlar chorrahasi" nomi bilan YUNESKOning Jahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Shaharga tashrif buyurganingizda, bu yerda joylashgan ko‘plab tarixiy yodgorliklar sizni hayratda qoldiradi, lekin biz sizga albatta ko‘rishingiz kerak bo‘lgan eng mashhur diqqatga sazovor joylarni ko‘rsatishga harakat qilamiz!

* * *

Registon maydoni

Registon maydoni Markaziy Osiyodagi shaharsozlik san’atining ajoyib namunasidir. Uning nomi "qumli maydon" deb tarjima qilinadi. Nega unumdor voha markazidagi maydon shunday nomlangan? O‘rta asrlarda Mavarounnahr shaharlaridagi barcha markaziy maydonlar Registon deb atalgan degan taxmin bor – bu Sharq shaharlarning ma’muriy, savdo va hunarmandchilik markazlari edi.

Amir Temur davrida (1370-1405) Registon asosiy savdo nuqtasiga aylandi. Amir Temurning nabirasi Ulug‘bek hukmronligi paytida esa maydon tantanali va rasmiy ahamiyatga ega bo‘ldi.

Registon uchta ulug‘vor bino – Ulug‘bek, Tillakori va Sherdor madrasasidan iborat.

Ulug‘bek madrasasi

XV asr o‘rtalarida Amir Temurning nabirasi, dunyoga ko‘proq taniqli olim va astronom sifatida tanilgan Mirzo Ulug‘bek (1409-1449) hokimiyat tepasiga keladi. Aynan u Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va G‘ijduvonda ta’lim muassasalari qurilishini faol boshladi. Ulug‘bek madrasasi musulmon Sharqidagi oliy o‘quv yurtlarining klassik namunasidir.

Madrasa 1417-1420 yillarda qurilgan. Badiiy nuqtai nazardan, u Temur binolaridan kam bo‘lmagan, lekin mustahkamlik jihatidan ulardan ancha ustun edi.

Bino 2 qavatli, burchakli auditoriyalar ustida to‘rtta baland gumbaz va burchakda to‘rtta minora mavjud bo‘lgan. Asosiy fasadning uchdan ikki qismini egallagan ulkan portal maydonga ulkan va chuqur uchli ravoq bilan qaraydi.

Dastlab, madrasa 50 xujradan (kichik xona) iborat bo‘lib, u yerda yiliga yuzdan ziyod talaba tahsil olardi. Ulug‘bekning o‘zi madrasada dars bergan. Mashhur fors shoiri Jomiy ham shu yerda yashab ijod qilgan. Madrasada Jomiyning eng mashhur tinglovchilari orasida naqshbandiya tariqati shayxi Hoja Ahror Valiy va buyuk shoir Alisher Navoiy bor edi.

Ulug‘bek madrasasi 18-asrda bo‘lib o‘tgan ichki urushlar paytida katta zarar ko‘rdi. Tashqi gumbazlar va ikkinchi qavatdagi xonalarning aksariyati vayron bo‘lgan. Qayta tiklash ishlarining ko‘p qismi 20-asrning boshlarida o‘sha davrning taniqli muhandislari va me’morlari tomonidan amalga oshirilgan. Yarim asr mobaynida hovli fasadlari tiklandi, shimoliy fasadning gumbazi va tashqi devorlari qayta yotqizildi, hovli ayvonlari mustahkamlandi va portaldagi noyob o‘yma mayolika tiklandi.

Bugungi kunda Ulug‘bek madrasasi Registonning uchta durdonasidan biridir.

Sherdor madrasasi

XVII asr diniy binolaridan biri Sherdor madrasasi Registon me’moriy ansamblining bir qismi hisoblanadi. U Ulug‘bek madrasasining simmetrik takrorlanishi sifatida o‘ylab topilgan. Ammo vaqt o‘tishi bilan maydonning relefi biroz o‘zgargan, shuning uchun Sherdor Ulug‘bek madrasasidan biroz pastroqda joylashgan.

Bir necha asrlar davomida madrasa mashhur musulmon ta’lim muassasasi bo‘lib, bu dargohda taniqli faylasuflar va teologlar tahsil olgan.

Madrasa mahalliy hukmdor Yalangtush Bahodirning buyrug‘i bilan Ulug‘bekning qismlarga ajratib buzib olingan xonaqohi o‘rnida qurilgan. Bezatish Markaziy Osiyo an’anaviy uslubida qilingan, asosiy fasad esa uchli ravoq bilan bezalgan ulug‘vor kirish portali bilan hayratga soladi. Bino bezagi Muhammad payg‘ambarning so‘zlari va Qur'oni Karim parchalari bilan bo‘yalgan. Yaltiroq g‘ishtlardagi yorqin mozaik bezaklar zamonaviy restavratorlar tomonidan puxtalik bilan tiklangan.

Madrasa hozirgi zamonaviy nomini markazida quyosh yuzi bo‘lgan, yo‘lbarsga o‘xshagan hayratlanarli yirtqich hayvonning ravoqdagi tasviri tufayli olgan. Bu mozaika keyinchalik O‘zbekistonning milliy ramziga aylandi.

Tillakori madrasasi

Bu madrasa Registon maydoni me’moriy majmuasining yakuniy inshootidir. U kompozitsiyaning markazida joylashgan va o‘zining tashqi ko‘rinishi bilan vizual bo‘shliqni berkitadi.

Qurilish taxminan 15 yil davom etdi va 1660-yilda tugatildi. Bu bino yaxlit me’moriy uslubni yaratib, ikkita katta yon inshootni uyg‘un tarzda muvozanatlashtirdi.

Tillakori nomi tarjimada "oltin bilan bezalgan" degan ma’noni anglatadi. Madrasaning barcha fasadlari chiziqli naqshlar tasvirlangan ajoyib naqshlar bilan bezatilgan bo‘lib, o‘z vaqtida oltinning ko‘pligi bilan hayratga solgan.

Ulug‘bek rasadxonasi

Ulug‘bek astronomiya maktabining yutuqlari G‘arb va Sharq, Hindiston va Xitoyning aniq fanlari rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.

1428-1429 yillarda Samarqand yaqinida Ulug‘bek O‘rta asrlar olami uchun muhim bo‘lgan rasadxona qurdiradi. Bu diametri 46,4 m va balandligi 30 m bo‘lgan g‘orga o‘xshash dumaloq uch qavatli bino. Rasadxonaning asosiy quroli marmar devorli kvadrant bo‘lib, uning yoyi radiusi 40,2 m, yoyning uzunligi 63 m.

Bu ulkan asbobning katta qismi yer ostida - 10 metrdan oshiq chuqurlikda joylashgan. Kvadrantning ikkinchi yarmi yerdan 28 m balandlikda ko‘tarilib, to‘g‘ri burchakli shaklidagi minoraga suyangan bo‘lib, u shu kungacha saqlanib qolmagan.

Bu kvadrant Quyosh, Oy va sayyoralarning osmon meridianidan o‘tish vaqtidagi balandliklarini aniqlashda, shuningdek, yoritgichlar orasidagi burchak masofasini o‘lchashda va yorqin yulduzlarni kuzatish uchun ishlatilgan. Shkalaning katta o‘lchamlari kuzatuvlarni juda yuqori aniqlikda bajarish imkonini berdi. Marmar to‘siqlar bo‘ylab g‘ishtin zinapoyalar qurilgan bo‘lib, tepalikning ichiga olib boradi.

Rasadxonada yirik astronomlar va Ulug‘bekning Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy kabi shogirdlari ishlagan.

Afsuski vaqt noyob ilm -fan yodgorligiga shafqatsiz bo‘ldi. Ulug‘bek rasadxonasi asta -sekin vayron qilinib, XVII asr oxirida g‘ishti uchun buzib tashlandi. 1908 va 1914-yillarda Samarqand viloyatida olib borilgan qazish ishlarida rasadxona joylashgan joy va asosiy asbobning bir qismi aniqlangan. Ammo bu qazishmalar kutilgan natijani bermadi. Topilma faqat uch qavatli ulkan bino tashqi devorining qoldiqlari bo‘lib chiqdi.

Ulug‘bekning ko‘plab astronomik tadqiqotlari orasida 1018 yulduz tavsifidan iborat "Ziji Ko‘ragoniy" (Yulduzli osmon katalogi) bebaho asari katta qiziqish uyg‘otadi. Yulduzli yilning davomiyligini Ulug‘bek tomonidan 365 kun, 6 soat, 10 daqiqa, 8 soniyada etib belgilangan.

Ko‘hna Afrosiyob shahri

Samarqandga kirganda, shaharning shimoliy qismida joylashgan va O‘rta Osiyoning eng muhim arxeologik yodgorliklaridan biri bo‘lgan qadimiy Afrosiyob shahrinii ko‘zdan qochirmaslik mumkin emas. Bu ajoyib joylar bo‘ylab yurib, siz qadimgi dunyo nafasini his qilishingiz, tarixiy narsalarni qo‘l bilan ushlab ko‘rishingiz mumkin. Bu xarobalar eramizdan avvalgi VIII asrga to‘g‘ri keladi.

Afrosiyobda ganch o‘ymakorligi bilan bezatilgan saroylar, zodagon dehqonlar-mulkdorlarning uylari, masjid va madrasalar, hammom va suv inshootlari, Somoniylar davrining tosh yotqizilgan ko‘chalari topilgan. Dastlab bu joy "Hisori ko‘hna" (Qadimgi Hisor), "Qal'ai Hisor" (Hisor qal'asi), keyin XVII asrdan "Afrosiyob qal'asi" deb nomlangan.

Shohizinda me'morchilik ansambli

Samarqandning paydo bo‘lishi taxminan 2,5 ming yillarga borib taqaladi. Yirik So‘g‘d shahri, so‘ngra Movaraunnahr, uni bezab turgan me’moriy yodgorliklar buning jonli isboti bo‘lib xizmat qiladi. Taxtda o‘tirgan hukmdorlar qurgan binolar bilan bir-biridan ustun turishga harakat qilishgan.

Zamonaviy Samarqandning shimoli-sharqiy qismi yaqinida, Afrosiyob shaharchasining janubiy chekkasida, ulkan qabriston orasida eng yaxshi tarixiy va me’moriy ansambllardan biri – "Shohizinda" nomli maqbaralar guruhi joylashgan.

Bu XIV–XV asrlarga mansub islom me’morchiligining hayratda qoldiradigan yodgorlik ansambli hisoblanadi. Bu o‘sha davrdagi ko‘milgan aslzodalar vakillarining o‘nlab qabrlaridan iborat majmua. Unga yuzlab hunarmandlar tomonidan Sharqning eng yaxshi an’analarida boy va mohirlik bilan bezatilgan badiiy maqbaralar, naqshinkor masjidlar va turli inshootlar kiradi.

Shohizinda majmuasining nomi fors tilidan "tirik shoh" deb tarjima qilingan va VII asrda arablar bilan birga Samarqandga kelib, islomni tarqatgan Muhammad payg‘ambarning amakivachchasi nomi bilan bog‘liq. Ko‘plab afsonalarda aytilishicha, Qusam ibn Abbos namoz o‘qiyotganda hujumga uchrab, o‘z e'tiqodi uchun qurbon bo‘lgan. Qusam ibn Abbos maqbarasi majmua tarkibiga kiradi va eng qadimgi binolardan biridir.

O‘sha uzoq vaqtlarda Qusam ibn Abbos qabri va uning atrofidagi binolar ziyoratgoh hisoblanib kelingan. XIII asrda Shohizinda majmuasining aksariyat inshootlari mo‘g‘ullar bosqinidan keyin vayron bo‘lgan. Nekropolning tiklanishi XIV asrdan boshlanadi. Bu yerda yangi maqbaralar qad rostlagan, ularning bezaklari va uslubi birinchi binolarning bezaklaridan farq qiladi. O‘ymakor sirlanmagan terrakota o‘rnini sirlangan koshinlar egallagan, ular asta-sekin eski turdagi qoplama materialining o‘rnini egallab borishgan. Turli xil ranglar, ayniqsa ular orasida yashil-ko‘k va ko‘k ustunlik qiladi.

Eng qizg‘in qurilish Amir Temur hukmronligi davrida amalga oshirildi. Bu davrda Temurning yaqin qarindoshlari (opa-singillari, xotinlari), qo‘shinining zodagonlari vakillari narigi dunyoda shafoat qilishidan umid qilib, avliyo Qusam ibn Abbos qabri poyida o‘zlarining go‘zal maqbaralarini o‘rnatdilar. O‘sha davrdagi binolarning aksariyati hozirgi kungacha saqlanib qolgan.

Ulug‘bek davrida katta me'moriy – rejalashtirish ishlari olib borildi. Bu vaqtda pastki kirish guruhi qurilgan. G‘arb tomonda astronom Qozizoda Rumiyga tegishli deb aytiladigan ikki gumbazli maqbara tiklangan.

Hozirgi vaqtda Shohi Zinda majmuasi 11 ta maqbaradan iborat. Ularning aksariyati XIV asrga tegishli. Minglab dindorlar uchun bu qabristonlarni ziyorat qilish Makkani ziyorat qilish bilan barobar.

Go‘ri Amir maqbarasi

1404-yilda Temur tashabbusi va hisobiga qurilgan fors me’morchiligi durdonasi jahon islom me’morchiligi tarixida muhim o‘rin egallaydi. Ajoyib saroy shaklida qurilgan amir maqbarasi Hindiston Toj-Mahalining prototipiga aylangan.

1403-yilda Usmonli imperiyasiga qarshi harbiy yurishdan so‘ng Temurning taxt vorisi Muhammad Sulton vafot etdi. 1404-yilning kuzida Samarqandga qaytgan Temur nabirasi uchun Go‘ri Amir maqbarasini qurishni buyurdi. Ulug‘bek hukmronligi davrida maqbara Temuriylarning oilaviy maqbarasiga aylanadi. Bu me’moriy ansamblda Temurning o‘zi, o‘g‘illari, nabiralari va Temurning murabbiysi va ustozi Mir Said Barakaning qabri bor.

Go‘ri Amirda faqat maqbaraning asosiy binosi Temur davriga tegishli. Bu sag‘anaga ega bitta gumbazli bino (gumbaz diametri 15 m, balandligi 12,5 m). U qurilishning soddaligi va me’morchilikning mahobatliligi bilan ajralib turadi.

Inshoot o‘zining o‘lchamlari va bezaklari bilan hayratlanarli. Devorlarning asoslarida marmar panellar, yuqorida esa ko‘k va oq rangdagi plitkali terrakota g‘ishtlarining ornamental bezaklari bor. Ichki gumbaz va baraban ko‘k rang va oltinning ajoyib birikmasida bezatilgan. Qudratli barabanda, Muhammad payg‘ambarning yer yuzida yashagan yillari soniga ko‘ra, 64 ta qirrali, ulkan taram-taram qilingan qubbali gumbaz o‘rnatilgan.

Bibixonim masjidi

Tarixiy shahar markazida ulug‘vor me’moriy yodgorlik – Bibixonim (bosh malika) jome masjidi joylashgan. Bu ajoyib majmua Amir Temurning buyrug‘i bilan Saroymulk xonim nomi bilan mashhur bo‘lgan sevimli xotini sharafiga qurilgan.

Uning qurilishi Amir Temur Hindistonga zafarli yurishidan keyin boshlangan, lekin qo‘mondon tez orada Usmonli imperiyasiga qarshi yurish boshlagan, shuning uchun u qurilish jarayonini uzoq vaqt nazorat qila olmagan. 1404-yilda, yurishdan keyin qaytgan Amir Temur kirish portali o‘ylanganidek ulug‘vor emasligidan g‘azablandi, shuning uchun uni buzib tashlash va qayta qurishni buyuradi.

Ulkan majmua kirish portali, bosh masjid va ikkita kichik masjiddan iborat bo‘lgan. Hovli to‘rt tomondan ulug‘vor minoralar bilan o‘ralgan edi. Bino devoriy bezaklar, o‘ymakor marmar va koshinlar bilan bezatilgan. Uning qurilishida dunyoning turli mamlakatlaridan hunarmandlar qatnashgan. Afsuski, majmuaning hamma binolari shu kungacha saqlanib qolmagan, lekin tiklash va restavratsiya ishlari davom etmoqda.

Maydoni 5 ming kv.m bo‘lgan bino hovlisida bir vaqtning o‘zida 10 minggacha odam namoz o‘qishi mumkin.

Imom al-Buxoriy maqbarasi

Musulmon olamining ko‘zga ko‘ringan hadisshunoslaridan biri, Qur’ondan keyin ikkinchi eng muhim kitob muallifi Imom al-Buxoriy 810-yil 21-iyulda Buxoroda tug‘ilgan, Xartang qishlog‘ida (hozirgi Samarqand viloyatining Chelak tumani) vafot etgan), 870-yilda o‘sha yerda dafn etilgan. Biroq, asrlar davomida u joy qarovsiz bo‘lib kelgan.

Imom al-Buxoriy tavalludining 1225-yilligiga qadar majmuani tiklashga qaror qilindi. Shu munosabat bilan, Imom al-Buxoriy qabri yonida O‘rta Osiyoning qadimiy me’morchiligi an’analarida tayyorlangan 10 gektar maydonda yodgorlik majmuasi qurildi.Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Andijon, Qo‘qon va Shahrisabz xalq ustalari va hunarmandlari majmua qurilishida qatnashdilar. Maqbara majmuasiga masjid, o‘quv markazi, muzey, qo‘lda yozilgan islomiy kitoblar saqlanadigan kutubxona, yodgorliklar do‘konlari, diniy adabiyotlar sotiladigan do‘konlar, ziyoratchilar va sayyohlar uchun mehmonxonalar kiradi.

Imom al-Buxoriy maqbarasi majmuaning markaziy o‘qida joylashgan. Kub shaklidagi bu inshoot 17 metrli gumbaz bilan ulug‘vorlik kasb etgan. Devorlari och yashil, ko‘k, oq sirli koshinlar, marmar, oniks va granit bilan bezatilgan. O‘ng tomonda, yuqori qavatdagi qabr toshi (sag‘ana) ostida, ochiq ko‘k oniks qabr toshi yotqizilgan marmar bilan qoplangan Al-Buxoriy qabri bor,. Masjidda bir vaqtning o‘zida 1500 namozxon namoz o‘qishi mumkin.

Imom al-Buxoriy majmuasi so‘nggi asrda mamlakatimizda yaratilgan ushbu turdagi eng yirik va noyob tuzilmalardan biridir.

Ruhobod maqbarasi

Qadimgi shaharning sirlanmagan va bezaksiz eng qadimiy binosi, e’zozlab kelinadigan musulmonlar avliyosi Burhoniddin Sag‘arjiyning hokini saqlaydi. Maqbara XIV asr oxirida buyuk hukmdor Temurning buyrug‘i bilan qurilgan.

Bino kub shaklida va dunyoning turli tomonlaridan bir nechta kirish va chiqishlarga ega. U gumbaz bilan qoplangan, afsonaga ko‘ra, devorga Muhammad payg‘ambar soqolining tuklari qo‘shib suvalgan.

Qurilishdan ko‘p o‘tmay, maqbara Samarqandning eng e’zozlanadigan ziyoratgohiga aylanadi. Hatto Temurning o‘zi ham maqbara yonidan o‘tayotganda, doim otidan tushgan. Keyinchalik Ruhobod janubida diniy markaz quriladi, u o‘z ichiga madrasa va so‘filar xonaqohini o‘z ichiga olgan bo‘lib, Burhoniddin Sag‘arjiyning sag‘anasi bilan bog‘langan. Keyinchalik bu maqbarada Sag‘arjiydan tashqari uning rafiqasi, o‘g‘illari va qarindoshlari dafn etilgan.

Keyingi yillarda maqbara atrofidagi hudud bir necha bor qurildi. XIX asr o‘rtalarida vayron bo‘lgan binolar o‘rnida bir qavatli madrasa va minora qurilgan. Masjid va minora shu kungacha saqlanib qolgan. Madrasadan o‘tkir ravoqli, minorali va qorovulxonali kirish portali saqlanib qolgan. 1880-1882 yillarda. Maqbara yonida Xitoy uslubida bezalgan chorqirrali masjid paydo bo‘ldi.

Hazrati Xizr masjidi

Bu XIX asr boshidagi musulmon madaniyatining diniy ibodati bilan bog‘liq inshooot. Uning nomi sayohatchilarning homiysi, "hayot suvi"ning afsonaviy egasi Xizr payg‘ambar nomi bilan bog‘liq.

Birinchi eslatma VIII asr boshlarida arablarning So‘g‘dni bosib olishi davriga tegishli. Afsonaga ko‘ra, 712-yilda Samarqandni qo‘lga kiritgandan so‘ng, arablar Jo‘yi Arziz kanalini to‘g‘on bilan to‘sib, shahar qal’asini suv bosishga harakat qilishgan. Biroq, ulkan oq qush osmondan tushib, to‘g‘onni buzib tashlaydi. Bu voqeani xotirlash uchun so‘g‘dlar qadrlaydigan zardushtiylar ibodatxonasi o‘rnida Hazrati Xizr masjidi qurilgan. Bu masjid 1220-yilda mo‘g‘ullar istilosi paytida butunlay vayron qilingan.

Hozirgi masjid 1854-yilda qadimiy poydevor ustiga qurilgan va xalq arxitekturasi Samarqand maktabining yorqin namunasi hisoblanadi.

Tashqi tomondan, masjid avvalgi davrdagi barcha inshootlardan farq qiladi. U assimetrik bo‘lib, o‘lchamlari 30x16 metr bo‘lgan to‘rtburchak tuzilishga ega. Nozik mohir o‘ymakorlik bilan bezatilgan ajoyib portal va darvoza haqiqiy bezak hisoblanadi. Masjid gumbazi bo‘yalgan. Uning asosiy elementlari – gumbaz bilan qoplangan qishki xonaqoh va ustunli ayvon. Kuzatuv maydonidan eski shahar va Registon maydonining go‘zal panoramasi ochiladi.

2018-yilda masjid hududida O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimov maqbarasi ochildi.

Islom Karimov maqbarasi

2016-yil 3-sentabrda O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Abdug‘anievich Karimov Hazrati Xizr masjidi hududida dafn qilindi. Dafn marosimidan ko‘p o‘tmay, uning qabri ustidagi maqbarani loyihalashtirish boshlandi. Murakkablik shunda ediki, Hazrat Xizr masjidi YUNESKO homiyligida turadi va har xil davrdagi binolarni yagona me’moriy uslub bilan bog‘lash, shuningdek, masjidning tarixiy ko‘rinishini saqlab qolish muhim edi.

O‘zbekistonning birinchi prezidentining qabri an’anaviy ayvon va maqbaradan iborat. Bu balandligi 7,55 metr bo‘lgan markazlashgan kompozitsiyaga ega bo‘lgan bitta gumbazli bino. Maqbara pastki qavati to‘q yashil marmardan, asosiy qismi esa oq marmardan tayyorlangan va rang-barang relefli maloyikalar bilan bezatilgan. Janubi-sharqiy tokchada kirish joyi bor, qolgan joylar o‘yma marmar panjaralar bilan qoplangan. Qabrning o‘zi rangli yarim qimmatbaho toshlar va zarvaraqlar bilan qoplangan oq marmardan qilingan.

Kirish joyiga marmar taxta o‘rnatilgan bo‘lib, uning ustiga o‘zbek va ingliz tillarida: "Bu muqaddas joy – O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti, buyuk davlat va siyosiy arbob, o‘zbek xalqining aziz va suyukli o‘g‘li Islom Abdug‘aniyevich Karimovning abadiy uyidir" degan so‘zlar o‘yib yozilgan.

Xo‘ja Ahror ansambli

Mavorounnahr so‘fiylik tariqatining boshlig‘i Shayx Nosir ad-din Ubaydalloh ibn Mahmud Shoshiyning (Xo‘ja Ahror Valiy nomi bilan mashhur) hukmdorlarning juda nufuzli va ma’naviy ustozi bo‘lgan. U 86 yil yashadi va 1490-yilda vafot etgan. Uning qabriga ko‘plab marsiya bitiklar bor oq toshli plita o‘rnatilgan. Keyinchalik, muqaddas ziyoratgohda masjid va madrasa qurilgan.

XV-XX asrlarda yodgorlik, diniy va ma'naviy-ma'rifiy maqsadlar uchun inshootlar majmuasi shakllandi. Diniy binolar qurilishiga Xo‘ja Ahrorning o‘zi tashabbus ko‘rsatgan. XV asrning ikkinchi yarmida u bu yerda xonaqoh (so‘fiylar istiqomatgohi) qurdi. Bu bino shu kungacha saqlanib qolmagan. XVII asrning birinchi yarmida ansambl butunlay qayta qurildi, bu esa uning asl qiyofasini butunlay o‘zgartirib yuboradi. Ansambl shakllanishiga o‘zgarishlar Buxoro xoni saroyining nufuzli amaldori, devonbegi Nodir Mirzayi Tag‘oy tomonidan kiritilgan. U buning uchun xonaqoh elementlaridan foydalanib, katta madrasa va yozgi masjid qurilishini boshladi. Ularni qurish uchun 5 yil kerak bo‘ldi. XIX va XX asrlarda qo‘shimchalar kiritildi. Unga qishki masjid va ikkinchi yozgi ayvon qo‘shildi, ular hozir bir qatorda cho‘zilgan diniy binolarning markaziy qismini tashkil qiladi. Keyinchalik majmuadagi ishlar tiklash xususiyatiga ega bo‘ldi. Zamonaviy rekonstruksiya jarayonida me’moriy ansamblga minora va ustunli ayvon qo‘shildi.

"Xo‘ja Ahror" ansambli ko‘p tomonga yo‘nalgan o‘qlari bo‘lgan binolarni yagona arxitektura majmuasiga birlashtirish masalasini hal qilish uchun namuna hisoblanadi. Xo‘ja Ahror masjidi-janubdan shimolga bir qatorga chizilgan, turli maqsadlar uchun o‘zgaruvchan ochiq ayvonlar va yopiq binolar majmuasi. Nodir devonbegi madrasasida xuddi shunday bino uchun an'anaviy bo‘lgan to‘rt xonali hovli bor. Ammo ayni paytda u noyob farqqa ega. Madrasada burchakli va’z zallari yo‘q. Buning o‘rniga, burchaklar eshiklari ochiladigan besh qirrali tokchalarga shaklida bezatilgan.

Xo‘ja Ahror qabri – Islomning Markaziy Osiyodagi eng hurmatli ziyoratgohlaridan biri. Bugun bu muborak joy ko‘plab dindorlar va ziyoratchilarni sajda qilishga va ruhiy halova ttopishga chorlaydi.

Xo‘ja Doniyor sag‘anasi

Rivoyatlarga ko‘ra, Eski Ahdning Bibliya payg‘ambari Doniyor (Daniil)ning qoldiqlari maqbaraga dafn etilgan bo‘lib, uning qoldiqlari Amir Temur qo‘mondoni tomonidan Samarqandga olib kelingan va payg‘ambarning jasadi o‘zi ortilgan ot to‘xtatgan joyga dafn etilgan. Shuningdek, afsonaga ko‘ra, ot tuyog‘ining zarbasidan buloq ochilib chiqqan va, u shifobaxshlik xususiyatiiga ega bo‘lgan.

Maqbara va majmuaning hozirgi binosi XX asr boshlarida qurilgan, keyingi yillarda maqbara binosi va majmua bir necha bor rekonstruksiya qilingan. Afsonaga ko‘ra maqbara qurilganidan so‘ng, qabr o‘sa boshlagan va uzunligi 18 metrga yetgan. Shuning uchun maqbara vaqti – vaqti bilan qurilishi davm ettirilib, uzaytirilgan. Payg‘ambar qabrining tepasida, beshta pastak gumbazli zanjirdan iborat to‘rtburchaklar shaklidagi uzun bino qurilgan. Maqbara binosi ichida payg‘ambar dafn etilgan uzun daxma bor.

Sag‘ana yonida qurigan pista daraxti turardi, uni 1996-yilda Moskva va Butunrossiya Patriarxi Aleksiy II tashrifi davomida tabarruk qilishga qaror qildi. Birmuncha vaqt o‘tgach esa, daraxt yana jonlandi.

Bu bir vaqtning o‘zida nasroniylar, musulmonlar va yahudiylar sig‘inadigan joy. Bu joyni va unga dafn etilgan jasadning o‘zlari ko‘plab afsonalar va sirlarga chulg‘angan. Qabrning o‘lchami esa vaqti – vaqti bilan kattalashib bormoqda.

Hazrati Dovud g‘origa 1 303 pog‘ona

Samarqanddan 40 kilometr narida ziyoratgoh, hayratlanarli arxeologik yodgorlik, tabiat mo‘jizasi – Hazrati Dovud (yoki avliyo Dovud) g‘ori bor. Bu avliyo bir vaqtning o‘zida uchta jahon dinida hurmatga sazovor. Musulmonlar uni Hazrati Dovud, pravoslav xristianlar va yahudiylar – David deb atashadi.

Uning hayoti sirlar va afsonalari bilan qoplangan. Avliyo Dovud 33 yoshida Isroil va Yahudo birlashgan shohligining hukmdori bo‘ldi va qirq yil hukmronlik qiladi. U payg‘ambarlik va davolash qobiliyatiga ega bo‘lgan.

Musulmonlar versiyasiga ko‘ra, Dovud (David) Xudo tomonidan Osiyo yerlariga va’z qilish uchun yuborilgan. Bu yerda u zardushtiylarning (olovga sajda qiluvchilar) g‘azab va ta’qiblariga duchor bo‘ladi. Uni tog‘lar ichiga g‘oyib bo‘lguncha ta’qib qilishgan. Xalos bo‘lar ekan, qo‘llarini osmonga ko‘taradi va Yaratganga ibodat uchun tiz cho‘kadi. Mislsiz kuchga va temirni qo‘llari bilan eritish qobiliyatiga ega bo‘lib, u g‘or toshlarini itarib, ichkaridan boshpana topadi. Shunday qilib, Dovud barcha temirchilarning homiysi bo‘ldi. Samarqand hukmdori uning qobiliyatlari haqida bilib qoladi. U missionerni qo‘lga oldi va Dovud payg‘ambar uzoq vaqt hukmdor uchun ishlaydi.

Bu g‘or borasida yana bir afsona bor. Bir marta shoh Dovud ulkan jangchi – Goliaf bilan jang qilishga qaror qiladi. Jinlar jang oldidan kuch to‘plashi uchun shohni sehrli tarzda g‘orga olib ketishdi. Ammo ifritlar – g‘ayritabiiy mavjudotlar Dovudning qayerdaligini bilib, Goliafni orqalariga ortib kelishadi. Avliyo Dovud jangga tayyor emas edi va qochishga majbur bo‘ladi, lekin Goliaf unga yetib oladi. Shunda esa avliyo Xudodan himoya so‘raydi. Tangri yo‘lda toshlar va ulkan qoyalarni otadi. Dovud yo‘lni tozalash uchun qo‘llari bilan toshlarni otar ekan, qo‘lidagi toshlar tom ma'noda erib ketayotganini darhol payqamaydi. G‘orga yugurib kirgan Dovud kirish joyini eritib, uning ichidan panoh topadi va g‘azablangan Goliafni ortda qoldirdi.

Hazrati Dovudning g‘ori ziyoratgohga aylanadi. Har yili minglab ziyoratchilar tashrif buyurishadi. G‘or ichida Tangriga qilingan iltijolar tezroq yetib boradi deb ishoniladi.

G‘or uzun tunnelga o‘xshaydi, uning oxirida Hazrat Dovudning qo‘l va oyoq izlari saqlanib qolgan. Agar siz ularga tegsangiz, hatto eng aql bovar qilmaydigan istak ham albatta amalga oshadi.

G‘orga ko‘tarilish uchun odam 1 303 ta pog‘onaga ko‘tarilishi kerak. Tog‘ cho‘qqisida qadimiy masjid bor, agar siz 200 qadam pastga tushsangiz, avliyoning g‘origa kirishingiz mumkin. Hamma ham 1 500 qadamdan bosib o‘ta olmaydi. Shuning uchun, ziyoratgoh yonida har doim tuyalari va otlari bo‘lgan odamlar bo‘ladi, butun yo‘l bo‘ylab suv, oziq-ovqat va boshqa ko‘p narsalar sotiladigan savdo do‘konlari bor.

Georgiy Pobedonosets ibodatxonasi

1868-yilda qurilgan qadimiy pravoslav cherkovi o‘z tarixida o‘z manzilini uch marta o‘zgartirgan.

Dastlab u rus garnizoni qoshidagi harbiy bo‘limiga tegishli edi. Keyinchalik u pravoslav qabristoni yonidagi qavm cherkoviga aylandi. 1927-yilda cherkovda yozgi ibodat uyini qurishga ruxsat olindi. 1937-yilda ibodatxona yaqinidagi joydan uy sotib olindi.

Hozir ibodatxona turarjoy binosida joylashgan. "Г" harfi shaklidagi g‘ishtdan qurilgan.

Bu Samarqanddagi birinchi va eng ko‘p tashrif buyuriladigan ibodatxona.

Cho‘qintiruvchi Avliyo Yuhanno cherkovi

Yagona katolik cherkovi XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan. 1915-yilda Samarqandda Yevropadan kelgan harbiy asirlar – polyaklar, avstriyaliklar va vengerlar kela boshlashdi. Ularning iltimosiga binoan katolik cherkovini qurishga ruxsat olindi va yer uchastkasi ajratildi. Cherkov 1916-yilda qurilgan. Sovet davrida cherkov yopib tashlandi va unda sport zali joylashgan edi.

Cho‘qintiruvchi avliyo Yuhanno cherkovi barokko va gotika elementlari bilan aralashgan klassizm uslubida yengil toshdan qurilgan. Turarjoy binolari tepasida baland minoralari bor qo‘ng‘iroqxona va o‘tkir uchli baland tomi bo‘lgan bir qavatli cherkov qad rostlab turibdi.

1995-yilda ruhoniy Jon Roloffning tashabbusi bilan katolik qavmi ro‘yxatga olindi, unga 1997-yilda Cho‘qintiruvchi Avliyo Yuhanno cherkovi ham o‘tkazildi. 1999-yil 27-martda cherkovni tabarruk qilish marosimi bo‘lib o‘tdi.

Chor chinor bog‘i

Samarqanddan 50 km uzoqlikdagi qadimiy Urgut qishlog‘ida ming yoshdan oshgan ajoyib daraxtlar o‘sadi. Bu eng sirli va g‘ayrioddiy joylardan biri. Eng qadimgi chinorlar, ularning ba'zilari 600 yoshda va eng qadimiylari 1000 yildan oshgan, o‘sishda davom etmoqda. Ular orasida yo‘g‘onligi 16 metrli daraxt alohida ajralib turadi. Bu chinorning ichida ulkan bo‘shliq bor va uning ichida ishlaydigan muzey joylashgan. Bir vaqtlar bu chinorning kovagi so‘fiylik maktabi a'zolari uchun boshpana bo‘lib xizmat qilgan. Eski fotosuratlar guvoh berishicha, bu yerda bir vaqtning o‘zida 40 talaba to‘planishi mumkin bo‘lgan. Bu kerakli mebellar bilan jihozlangan haqiqiy xona.

Toshdan-ioshga urib oqayotgan kichkina jilg‘a bog‘ bo‘ylab oqadi. Afsonaga ko‘ra, birinchi daraxtlar ekilganda, bu yerdan toza va salqin suvli buloq chiqqan. Buloq – muqaddas, undagi suv esa shifobaxsh hisoblanadi. Buloq atrofida kichkina chiroyli suv havzasi paydo bo‘lgan.

Bog‘da XX asr boshlarida qurilgan ko‘k gumbazli kichik masjid bor. Yaqin atrofda yodgorlik sifatida qurilgan shiyponcha joylashgan. Bu yerda, e'tiqodidan qat'iy nazar. ibodat qilish uchun butun mamlakatdan minglab ziyoratchilar keladi.

Bu joy bog‘dan ko‘ra ko‘proq – bu ruhni tinchlantirish, dam olish, istaklarni bajarish va ruhiy og‘riqni yengillashtiradigan joy.

Sadriddin Ayniy uy-muzeyi

Uy-muzey o‘zbek adabiyotining buyuk asoschisi, mashhur tojik va o‘zbek yozuvchisi, tarjimon va adabiyotshunos Sadriddin Ayniyning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan. U bu uyda oilasi bilan 35 yil yashadi. Bu yerda u o‘zining mashhur asarlarini yozgan. Uy hovlisi ichida Sadriddin Ayniyning byusti bor.

Uyda uning o‘sha davrdagi asarlari, asl qo‘lyozmalari, gazeta va jurnallar bor. Uning ekspozitsiyasida o‘zbek tilida 8 jild, tojik tilida 15 jild, rus tilida 6 jild, shuningdek fors va boshqa tillardagi bir necha jildli kitoblar bor.

Uyda inqilobdan oldingi kundalik hayot va o‘sha davrning an'anaviy madaniyati buyumlari ham avaylab yig‘ilgan. Muzey har kuni 9:00 dan 20:00 gacha ishlaydi.

Vino turi

Bu qadimiy shaharga ekskursiyaga ajoyib qo‘shimcha, butun Markaziy Osiyodagi eng qadimgi vino zavodlaridan biri – M.A. Xovrenko nomidagi vino zavodining sharobini tatib ko‘rish bo‘ladi.

Kichik vino ishlab chiqaradigan zavodcha 1868-yilda mahalliy uzum navlaridan sharob ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun maxsus kelgan rus tadbirkori Dmitriy Filatov tomonidan ochilgan. To‘rt yil o‘tgach, "Filatovning Samarqand uzum sharobi" Parij va Antverpenda bo‘lib o‘tgan jahon vino musobaqalarida oltin va kumush medallar bilan taqdirlandi. Tez orada esa bu sharoblar Rossiya imperiyasining Imperatorlik saroyiga berila boshlandi.

Oktabr inqilobidan keyin zavod natsionalizatsiya qilindi, Filatov esa Samarqandni tark etishga majbur bo‘ldi. Ketishdan oldin, u fabrikaning podvallaridan biridagi yashirin joyga o‘zining vino kolleksiyasini yashiradi. Bu maxfiy joy 50 yil o‘tgach, zavodni rekonstruksiya qilish paytida topilgan. Yarim asr o‘tgach, bu vinolar o‘z ta’mini yo‘qotmagandi, balki yanada pishib, boy ta'mga ega bo‘lgandi. Hozir Filatov sharoblari kolleksiyasi zavodning vinochilik muzeyida saqlanmoqda.

1927-yilda taniqli olim, vinochi va kimyogar Mixail Aleksandrovich Xovrenko vino zavodining boshlig‘i bo‘ldi. Bu Samarqand zavodining ikkinchi tug‘ilishi edi. Bugungi kunga qadar O‘zbekistonda ishlab chiqariladigan vinolarning aksariyati Filatov va Xovrenko yetishtirgan uzum navlaridan tayyorlanadi.

Vinochilik muzeyi va tatib ko‘rish xonasi 19-asr oxiridagi tarixiy binoda, rus savdogari Filatovning uyida joylashgan.

Ekskursiyadan so‘ng muzeyga tashrif buyuruvchilarga zavodda ishlab chiqarilgan eng yaxshi 10 navdagi ichimliklarni tatib ko‘rish taklif etiladi. Qo‘shimcha haq evaziga siz zavodning chuqur podvallarida saqlanadigan o‘tgan asr kollektsion vinolarini tatib ko‘rishingiz mumkin.

Siyob bozori

O‘ziga xos sotuvchilari, yorqin ranglari va sharq bozorlarida xushmuomalalikning an'anaviy qoidasi deb hisoblanadigan shovqinli savdosi bilan sayyohlarni hayratga soladigan shaharning asosiy bozoriga sho‘ng‘ib ketib, Sharq muhitini his qiling.

Tog‘-tog‘ qibi uyulgan quritilgan mevalar va xushbo‘y ziravorlar, an'anaviy o‘zbek nonlari va sharqona shirinliklar unutilmas taassurot qoldiradi.

Toshkent – hozirgi diqqatga sazovor joylar
Toshkent – muzeylar va teatrlar
Toshkent – tarixiy yodgorliklar
Toshkent – masjidlar, ibodatxonalar
Toshkent istirohat bog‘lari, xiyobonlari, bog‘lari
Buxoro – qadimiy va boqiy
Xiva – o‘tmishga ochilgan vaqt darvozasi
Xorazm – ming qal'adan iborat mamlakat